Uffizi: Sienese schilderschool uit de 14e eeuw II
Simone Martini en Lippo Memmi ‘Annunciatie’ 1333 Inzoomen
Daar Simone Martini het moest opnemen tegen het indrukwekkende hoofdaltaar van Duccio, laat hij enkele hoogstandjes zien die elke kenner versteld doet staan.
De duim tussen een net gesloten boek Intarsia
Zo heeft Simone Martini het houten inlegwerk van de troon waar Maria op zit gedetailleerd uitgewerkt. De marmeren vloer is zeer realistisch geschilderd. Martini die in zijn werk vaak marmer schilderde stond bekend als een ware meester op dit terrein. Ook de vleugels van Gabriël zijn een knap staaltje van vakmanschap. Een ander opmerkelijk detail is de duim van Maria die zij tussen het zojuist dichtgeslagen boek houdt waarbij de tekst leesbaar is.
Simone Martini en Lippo Memmi ‘Annunciatie’
De kostbare mantel van Gabriël moet de gelovige die voor het altaarstuk stond bekend voorkomen. Zulke kostbare gewaden konden in de tijd waarin dit geschilderd werd, alleen betaald worden door de hoge geestelijkheid. Om de stof van de mantel te schilderen werd eerst een laag bladgoud op een ondergrond van rode bolus gelegd (een sterk kleihoudende hematiet soort, wordt veel gebruikt als grondlaag bij het vergulden). Vervolgens werd er een laag verf in de kleur van de mantel aangebracht. Tenslotte werd de meeste verf er weer afgekrabd om de patronen van goud te laten zien. Simone Martini gebruikte meer goud dan verf. Uit de archieven is bekend dat Lippo Memmi geld kreeg om bladgoud te kopen. Meer dan de helft van de totale kosten voor het altaarstuk ging hiervoor door zijn handen.
De twee heiligen op de zijpanelen zijn levensgroot weergegeven. De wijze waarop de heilige Ansanus is afgebeeld, staande op een sokkel, doet denken aan een beeld. Dit had Martini ook al gedaan bij zijn paneel van Ladislaus I van Hongarije. Het altaar in de kapel van de heilige Ansanus, waar de Aankondiging van Martini hing, had geen relieken van deze heilige. In 1409 kregen beeldhouwers de opdracht om beelden van de heiligen van Siena te maken. Deze heiligen zaten en hadden op hun schoot een kist waarin de relieken van de desbetreffende heilige zaten. Het beeld van de Ansanus is verdwenen. De beelden met hun relieken werden op de feestdag van de heilige bij het altaar geplaatst zodat de heilige ook ‘echt aanwezig’ was. In Siena neemt de geschilderde versie van de heilige de rol van het beeldhouwwerk over.
De Presentatie in de Tempel van Ambrogio Lorenzetti
Ambrogio Lorenzetti ‘Presentatie in de Tempel’ Inzoomen
Lorenzetti’s altaarstuk in zaal drie van het Uffizi komt ook uit de kathedraal van Siena. Het hing in de kapel van San Crescenzio dicht bij de kapel met de Aankondiging van Martini. Het is negen jaar na Martini’s altaarstuk geschilderd. Lorenzetti schildert de presentatie in de tempel. Ambrogio beeldt het moment uit dat door de evangelist Lucas beschreven wordt in 2: 22-39. Ambrogio verbindt twee verhalen met elkaar: De presentatie van Jezus in de tempel dertig dagen na zijn geboorte en de zuivering van Maria veertig dagen na haar bevalling. Ambrogio voegt hierbij de voorspelling van Simeon en de profetes Hanna. Hij laat het plechtige moment zien dat Simeon en Hanna op het punt staan hun profetie uit te spreken.
De Priester, duiven en het Kind
De duiven lijken onder de indruk van deze belangrijke gebeurtenis ze zitten er bewegingsloos bij. De priester wil het kind Jezus besnijden de punt van het mes wordt door het vuur verhit. De oude Simeon ziet er breekbaar uit terwijl het kindje zijn vingers in de mond heeft. De schilder maakt op deze wijze duidelijk dat Jezus de zoon van God is, maar ook een mens. Hanna die met haar rechterhand naar Jezus wijst, houdt een banderol in haar hand met de tekst:
ET HAEC IPSA HORA SUPERVENIES CONFITEBATUR DOMINO ET LOQUEBATUR DE ILLO OMNIBUS QUI EXPECTABANT REDEMPTIONEM ISRAEL
Ook zij kwam op dat moment bij hen staan; ze begon, God dankend, over het kind te spreken. Alle mensen die uitzagen naar de verlossing van Jeruzalem hoorden het.
Let op, ik zal mijn bode zenden; hij zal de weg voor mij effenen. Opeens zal hij naar zijn tempel komen, de Heer naar wie jullie uitzien, de engel van het verbond naar wie jullie verlangen. Komen zal hij – zegt de HEER van de hemelse machten. Maleachi 3: 1
Een vergelijking tussen de Aankondiging en de Presentatie in de tempel
Als je de beide panelen in deze zaal van het Uffizi met elkaar vergelijkt, is er een opvallend verschil. De gouden abstracte achtergrond van Simone wordt bij Ambrogio het interieur van een kerk. De gelovige die knielt voor het altaar kan als het ware wel in de schilderkunstige ruimte binnentreden bij de Presentatie, maar hijzelf blijft in zijn eigen wereld. Terwijl Martini de engel Gabriël en Maria als het ware naar de ruimte van de kijker duwt. Zo lijkt het voor de kijker makkelijker om zich te vereenzelvigen met de belangrijke religieuze gebeurtenis die zich voor zijn ogen afspeelt. De woorden uit de mond van de engel in de gouden achtergrond roepen de gelovige op om de eerste zinnen van het Ave Maria te voltooien met de woorden:
Gezegend zijt gij onder alle vrouwen
en gezegend is de vrucht van uw schoot, Jezus. Heilige Maria, Moeder Gods,
bidt voor ons, zondaars,
nu en in het uur van onze dood.
Amen
Als je het naturalisme als maatstaf voor goede kunst neemt zoals Vasari dit in zijn ‘De levens van de grootste schilder, beeldhouwers en architecten’ doet, dan is de Presentatie van Lorenzetti duidelijk beter dan de Aankondiging van Simone Martini. Martini’s Annunciatie was zeer populair bij de gelovige en zou dit nog vele eeuwen blijven en dat geldt niet voor het paneel van Lorenzetti. De kunsthistoricus, Henk van Os, beschrijft de bijzondere geschiedenis van de Maria die Simone Martini in zijn Aankondiging had weergegeven. De schilder, Bartolo di Fredi, heeft in een paneel van 46 x 30 cm de Maria van Martini overgenomen, waarschijnlijk niet lang na de voltooiing van Martini’s Aankondiging. Het werd een waar icoon voor de persoonlijke devotie van de gelovige. Tot op de huidige dag zijn zulke reproducties in winkels met religieuze artikelen en in vele huiskamers te vinden. Een paneel in het Musée du Petit Palais Avigon bleek bij onderzoek een opmerkelijke geschiedenis te hebben. De Maria was in de negentiende eeuw overgeschilderd. Onder de verf kwam een tweede schildering tevoorschijn van een Maria uit het midden van vijftiende eeuw van de hand van Giovanni di Paolo. Het gebruik van röntgenstraling bracht aan het licht dat het origineel van Bartolo di Fredi uit de 14e eeuw nog intact was. Het paneel is nu weer in zijn oorspronkelijke toestand teruggebracht. In zijn Aankondiging maakte Bartolo di Fredi ook gebruik van Martini’s Maria.
Bartolo di Fredi ‘Annunciatie Maria’ 14e eeuw
