Uffizi: Sienese schilderschool uit de 14e eeuw I
De Sala del Trecento met schilders uit Siena in het Uffizi
Simone Martini, Lippo Memmi, Ambrogio en Pietro Lorenzetti in zaal drie van het Uffizi.
Simone Martini en Lippo Memmi ‘Annunciatie‘ 1333
In deze zaal van het museum zijn de werken uit het trecento van schilders uit Siena te zien. Ook hier weer veel altaarstukken. Tijdgenoten van Martini en Lorenzetti zouden de opstelling in zaal drie onbegrijpelijk vinden. De altaarstukken op de witte wanden zijn volkomen ontdaan van hun religieuze context en nodigen niet meer uit tot een persoonlijk gebed, noch maken ze langer onderdeel uit van de liturgie. De huidige museumbezoeker is zich er niet van bewust dat de panelen voor de gelovige kerkganger van vroeger veel meer betekenden dan alleen schilderingen van Bijbelse verhalen.
Simone Martini en Lippo Memmi ‘Annunciatie 1333 Inzoomen
Twee altaarstukken in deze ruimte, komen uit de kathedraal van Siena en wel ‘de Aankondiging’ van Simone Martini uit 1333 en ‘de Presentatie in de tempel’ uit 1342 van Ambrogio Lorenzetti. Deze panelen maakten in de veertiende eeuw deel uit van een cyclus van altaarstukken waaronder de vier panelen die in kapellen op de hoeken hingen waar transept en zijbeuken bij elkaar komen.
Ambrogio Lorenzetti’ ‘Presentatie in de Tempel’ 1342
Dit waren van links naar rechts de kapel van San Savino met het altaarstuk, ‘De geboorte van Maria’, van Pietro Lorenzetti uit 1352 (nu in het Museo dell’ Opera del Duomo in Siena); de kapel van de heilige Ansanus uit 1433 met Simone Martini’s ‘De Aankondiging’ (Uffizi); de kapel van San Vittorio met Andrea di Bartolo’s ‘De geboorte van Christus’ uit 1351 (verloren gegaan) en de kapel van San Crescenzio met Ambrogio Lorenzetti’s ‘Presentatie in de tempel’ uit 1342 (Uffizi). De kathedraal was gewijd aan de Maagd Maria. Zij is dan ook het hoofdthema van deze altaarstukken. De vier patroonheiligen van de stad zijn op de verschillende altaarstukken afgebeeld. De kapellen zijn naar deze heiligen vernoemd en ze zijn ook te vinden in het hoofdaltaar in de kathedraal van Siena: de Maestà Duccio (Web Gallery of Art); het zijn: Ansanus, Crescentius, Victor en Savinus .
Ambrogio Lorenzetti ‘Presentatie in de Tempel’ Inzoomen
De Annunciatie van Simone Martini en Lippo Memmi
Op het linkerpaneel van Martini’s Aankondiging staat Ansanus de Doper. Op de onderzijde van de lijst staan de namen van de schilders Simone Martini en Lippi Memmi, maar het lijstwerk komt uit de negentiende eeuw. De zwager van Martini, Lippi Memmi, heeft waarschijnlijk het rechterpaneel geschilderd. Niet duidelijk is wie de vrouwelijke heilige is.
Duccio ‘Maestà’ Voorzijde reconstructie Achterzijde reconstructie
De kunstenaars Simone Martini en Ambrogio Lorenzetti moesten het met hun werk opnemen tegen een imposant meesterwerk van Duccio dat zo’n twintig jaar eerder geschilderd was en boven het hoofdaltaar in de kathedraal hing: de Maestà (bij Web Gallery of Art zijn vele afbeeldingen te vinden). Een enorm altaarstuk met aan beide zijden schilderingen waar Simone Martini onder leiding van Duccio aan mee heeft geschilderd.
Simone Martini en Lippo Memmi ‘Annunciatie’ 1333 Inzoomen
In de tondo’s aan de bovenzijde van de Aankondiging zijn vier profeten afgebeeld. Het zijn van links naar rechts de profeten: Jeremia, Ezechiël, Jesaja en Daniël. Aan de teksten op de banderollen die de figuren ophouden, kunnen ze worden geïdentificeerd. Zo wordt de tekst uit Ezechiël 44: 2 geparafraseerd:
En de HEER zei tegen mij: ‘Deze poort moet gesloten blijven. Hij mag niet geopend worden en niemand mag erdoor naar binnen, want de HEER, de God van Israël is erdoor naar binnen gegaan. Daarom moet hij gesloten blijven.
Bij Jeremia is de volgende verwijzing naar wat er in het hoofdpaneel plaatsvindt, te lezen (Jeremia 31: 22)
Hoe lang nog blijf je talmen,
hoe lang nog blijf je eigenzinnig, vrouwe Israël?
De HEER zal iets nieuws op aarde scheppen:
Een vrouw maakt een man het hof.
In het middenpaneel knielt de engel Gabriël. Aan het deels van het opwaaiend gewaad en de stand van de vleugels is te zien dat Gabriël net geland is. Hij houdt een tak met olijven in zijn hand, het symbool dat hij in vrede komt. De olijven keren terug op zijn hoofd waar een smalle en kleine kroon met juwelen zit.
Simone Martini en Lippo Memmi ‘Annunciatie’
Uit zijn geopende mond komen de woorden die op de gouden achtergrond staan:
AVE MARIA GRATIA PLENA DOMINUS TECUM
Wees gegroet Maria,
vol van genade.
De Heer is met U.
De mond van Maria is gesloten, zij heeft nog geen antwoord gegeven. Haar reactie lijkt niet onderdanig, maar eerder onwillig. Maria kijkt bepaald niet vriendelijk naar de engel Gabriël, zij keert zich van hem af. De boodschap die na het uitspreken van de eerste woorden volgt, is wel te lezen op mouw van de stola die Gabriël draagt, maar is nog niet uitgesproken:
NE (TI) MEAS (MARIA) ECCE C[ON]CIPIES IN (VTERO) SPIRITVS S[AN]C[TV]S SVP[ER]VENIET I[N]TE ET VIRTVS ALTIS (SIMI OBVMBRABIT TIBI)
In Lucas 1: 30-31, 35 is hierover het volgende te lezen:
“Maar de engel zei tegen haar: ‘Wees niet bang, Maria, God heeft je zijn gunst geschonken. Luister, je zult zwanger worden en een zoon baren, en je moet hem Jezus noemen. De engel antwoordde: ‘De heilige Geest zal over je komen en de kracht van de Allerhoogste zal je als een schaduw bedekken. Daarom zal het kind dat geboren wordt, heilig worden genoemd en Zoon van God.”
Bovendien introduceert Martini ook de Triniteit (God de Vader in de bovenste tondo is verdwenen). De heilige Geest zweeft omringd door cherubijnen in het middenpaneel onder de tondo. Verder zien we het symbool van de incarnatie en de tekst van Ave Maria. Hiermee krijgt het altaarstuk een verhalende inhoud. Het altaarstuk had niet alleen een functie voor de liturgie tijdens de feesten voor Maria of de heilige Ansanus, maar was ook van betekenis voor de persoonlijke devotie. De gelovige kon knielend voor het altaarstuk de woorden van het Ave Maria uitspreken.
Duccio Maestà ‘Annunciatie’ Inzoomen
Bovendien introduceert Martini ook de Triniteit (God de Vader in de bovenste tondo is verdwenen). De heilige Geest zweeft omringd door cherubijnen in het middenpaneel onder de tondo. Verder zien we het symbool van de incarnatie en de tekst van Ave Maria. Hiermee krijgt het altaarstuk een verhalende inhoud. Het altaarstuk had niet alleen een functie voor de liturgie tijdens de feesten voor Maria of de heilige Ansanus, maar was ook van betekenis voor de persoonlijke devotie. De gelovige kon knielend voor het altaarstuk de woorden van het Ave Maria uitspreken.
In een altaarstuk van de Meester van Osservanza knielt de heilige Antonius voor een altaarstuk op de achtergrond voor het hoofdaltaar van de kathedraal van Siena. Op de voorgrond is de kapel van de heilige Ansanus te zien waar het altaarstuk van Simone Martini heeft gehangen. De kunstenaar heeft in eerste instantie nog wel lijnen aangebracht, waarschijnlijk om de Aankondiging van Martini weer te geven. Vermoedelijk heeft de schilder hiervan af gezien om het geheel beter leesbaar te houden en de aandacht niet af te leiden van het verhaal over de heilige Antonius.
Master of Osservanza ‘Antonius draagt de mis op’ c.a 1435
Literatuur:
Frugioni, C., ‘Pietro and Ambrogio Lorenzetti’, Scala, Institutio Fotografico Antella, Florence 1988 52-54
Janella, C., ‘Simone Martini’, Scala, Institutio Fotografico Antella, Florence 1989 67-70 Martindale, A., ‘Simone Martini’, Phaidon Press, Oxford 1988 187-190
Southe, K., ‘Simone Martini’s The Annunciation Altarpiece 1333′ paper, hier te downloaden.
Van Os, H., ‘Simone Martini’s Annunciation Revisited’, Forschungsberichte, vol. 63, aflevering 4 2010 156-165.
De literatuur die niet gebruikt is, maar voor verdere bestudering van groot belang is, is een monografie over de aankondiging van Simone Martini die naar aanleiding van een grote restauratie in 2001 geschreven is: Cecchi. A., (ed) ‘Simone Martini e l’Annunciazone degli uffizi’, Cinisello Balsamo 2001
Vervolg Florence dag 6: Uffizi: Sienese schilderschool uit de 14e eeuw II