Sant’Ivo alla Sapienza
Ingang van het Palazzo en Sant’Ivo alla Sapienza
De ingang van het Palazzo della Sapienza met de beroemde kerk de Sant’Ivo alla Sapienza ligt in het oosten, althans voor de toerist. Als we hier naar toelopen, bekijken we nog even een prachtige kleine fontein die Borromini ontworpen heeft. Aan de boeken kun je zien dat we hier met een universiteit te doen hebben.
Ook deze kerk is net als de San Carlino een revolutionair ontwerp. De architectuur van Borromini werd door de meeste tijdgenoten niet gepruimd. Zo gebruikte Bernini voor het werk van zijn rivaal de term: ‘chimeriek’, dat wil zeggen hersenschimmig. Het woord komt van een mythisch monsterdier, dat het lichaam van een mens heeft, maar de kop van een vogel. Dit is een uitermate ernstig verwijt als je weet dat de architectuur sinds de Grieken gebaseerd is op de mens en dat de verhoudingen bepaald werden door de doorsnede van de zuil. Als uitgangspunt werd ook na de Renaissance het modulaire systeem om symmetria (Vitruvius) te bereiken in de architectuur toegepast, maar dit hebben jullie al in de les gehad (Klik hier over meer wilt weten). Borromini’s architectuur is wel gebaseerd op de klassieken en op de eigentijdse Barok maar niet op Vitruvius. Op een heel wezenlijk onderdeel wijkt hij echter af van een lange traditie. Borromini breekt met de antropomorfische benadering in de architectuur. Als hij een gebouw zoals de Sant’Ivo alla Sapienza ontwerpt, gebruikt hij zoals we dit al gezien hebben bij de San Carlino geometrische patronen die in elkaar geschoven worden om hier vervolgens weer andere vormen van af te leiden. De vorm van de koepel van de Sant’Ivo alla Sapienza is bijvoorbeeld bepaald door de geometrische opzet.
Carlo Maratta ‘Giovanni Pietro Bellori’
“In een kanttekening bij Baglione’s Vite, typeerde Bellori [Wikipedia] Borromini’s San Carlo alle Quattro Fontane als lelijk, misvormd, barbaars, hoogst onwetend en een corrumperende architectuur, een schande voor onze tijd.” Giovan Pietro Bellori ‘The lives of the Modern Painters, Sculptors and Architects’ A new translation and critical edition, Cambridge University Press (paperback edition) 2009 p. 51 vrij vertaald.
Koepel Koepel detail Geometrisch patroon
Er zijn eveneens essentiële verschillen tussen de architectuur van Borromini en Bernini. Bernini gebruikt ook wel een grondvorm zoals de ovaal in de Sant Andrea Quirinale, maar hier wordt niet volledig op doorgeborduurd om tot een geheel nieuwe plattegrond te komen of andere delen van het gebouw te bepalen. Bernini sluit wel aan bij de klassieken en de lange traditie in de geschiedenis van bouwkunst. Bij de nis boven de deur van de San Carlino is bovendien een tweede verschil tussen Borromini en Bernini goed te zien. Borromini gebruikt hermen, die aan de bovenzijde de vorm van cherubijnen aannemen en wiens vleugels een soort ereboog rondom het beeld van de heilige Borromeo vormen. Hier staat de beeldhouwkunst volledig in dienst van de architectuur. Heel wat anders dan het beeld van de H. Andreas dat in samenhang met het schilderij boven het hoofdaltaar een eigen verhaal vertelt. Het beeld van deze heilige staat los van de architectuur. Hier is de nis boven de deur van de San Carlo alle Quattro Fontane met een beeld van de heilige Karel Borromeo van Antonio Raggi te zien.Dit betekent dat het oude klassieke rekenwerk van de doorsnede van de zuil en de gulden snede zoals je dat nog bij het Pantheon hebt gezien overboord gegooid worden. Dit verklaart ook waarom niet alleen de meeste tijdgenoten, maar ook eeuwen later het werk van deze eigenzinnige architect zwaar bekritiseerd werd. Toch is er ook altijd wel bewondering geweest, zij het vaak verpakt in tirades tegen allerlei foute elementen in zijn architectuur. Het werk van Borromini wordt pas na de tweede wereldoorlog echt gewaardeerd.
Er zijn twee belangrijke bronnen waar Borromini uit putte:
1. Klassieke architectuur
2. Michelangelo Buonarroti
Leonardo da Vinci ‘Mens van Vitruvius’
Vertaling van Leonardo’ tekst
Klassieke architectuur is heel lang vereenzelvigd met de vrij strikte en conservatieve opvattingen van Vitruvius. Toch zijn er vele gebouwen en Romeinse architecten geweest, waaronder Hadrianus met zijn Villa in Tivoli (zie dag 2 of onder menu) die fantasierijke en uitbundige elementen en constructies gebruikten. Zo zijn in de tijd van Augustus en Flavius kapitelen en basementen gebruikt die volstrekt afwijken van de Griekse orden. Dit heb je al kunnen zien bij de kapitelen die Augustus bij zijn keizerlijk forum gebruikt heeft.
De tweede bron is de architectuur van Michelangelo geweest zoals je dit al bij de Porta Pia (detail) hebt gezien. Michelangelo heeft de Sforza-kapel ontworpen in de Santa Maria Maggiore niet ver van ons hotel.
Deze kapel is baanbrekend geweest en heeft op de Barok en met name op Borromini grote invloed gehad. Het ontwerp van Michelangelo wijkt op drie principiële uitgangspunten fundamenteel af van de architectuur uit de Renaissance. In de Renaissance werd er vanuit gegaan dat elk vertrek een aparte en op zichzelf staande ruimte is. Als je nu het schema (nummer drie) of de plattegrond bekijkt dan zie je dat de ruimten niet duidelijk afgebakend zijn. Integendeel zelfs, sommige ruimten lopen in elkaar over. Dit is goed te zien bij de twee ruimten waar de altaren tegenover elkaar geplaatst zijn. De ruimte onder de koepel in het midden is niet duidelijk afgebakend van de twee ruimtes links en rechts ervan. Terwijl de in de koepelruimte priemende zuilen bij de altaren wel een begrenzing suggereren, maar deze niet duidelijk aangeven.
Een ander bouwprincipe is de plaatsing van de gepaarde zuilen die grenzen aan de centrale koepelruimte. Deze zuilen zijn in een hoek gezet van 135 graden ten opzichte van de centrale as, waardoor zij als gevaarlijke doornen in de ruimte prikken. Als laatste wijkt Michelangelo af van het klassiek kruisvormige schema. De centrale eenheid, de koepelruimte, is niet langer meer in het midden geplaatst maar verschoven naar de ingang. Hierdoor weet Buonarroti een bijna onmogelijke combinatie van een Grieks kruis met een centraalbouw te combineren.
Als we de Sant’Ivo alla Sapienza binnengaan, zullen we zien hoe Borromini geïnspireerd is door de Sforza-kapel van Michelangelo. Eerst gaan we het binnenhof van deze universiteit, Sapienza genaamd, die nu als kantoorruimte gebruikt wordt, bekijken. In de 16e eeuw hebben de architecten Pirro Ligorio en Giacomo della Porta deze universiteit gebouwd. In 1632, als het gebouw nog niet af is, wordt Borromini aangewezen om de bouw te voltooien. De oostfaçade (waar we binnenkwamen), de bibliotheek en de kerk moesten nog gebouwd worden.
Ingang west facade Palazzo della Sapienza en S. Ivo
Borromini’ ontwerp voor west facade Plattegrond
Lieven Cruyl ‘Piazza S. Eustachio’ en Palazzo della Sapienza 1664
De kerk die zijn voorgangers gepland hadden, wijst Borromini af, hij vond die teveel op een fort lijken en te saai. De westgevel (zie hieronder) wilde Borromini nog veranderen, maar helaas kreeg hij dit niet voor elkaar. Het zou teveel geld kosten om de net gebouwde gevel af te breken. Het ontwerp van Borromini is nog wel bewaard gebleven). Hij wilde twee ingangen in plaats van één centrale ingang die er nu nog is, want hierdoor zou de bezoeker een mooi vista krijgen langs de zuilengang van het binnenhof. Bij de oostgevel heeft Borromini dit idee wel kunnen verwezenlijken (G. B. Falda ‘Palazzo della Sapienza’ 1665).
Facade van de Sant’Ivo alla Sapienza
De kerk is gesitueerd aan het einde van het binnenhof. Als je de universiteit binnenkomt (oorspronkelijk altijd vanaf de westzijde) dan zie je onmiddellijk de concave binnengevel.
Facade van de S. Ivo alle Sapienza Binnenhof
Sant’Ivo alla Sapienza Opengewerkt (gravure Borromini Opera)
Net zoals Bernini sterk beperkt werd bij de bouw van zijn scala regia gold dit ook voor Borromini bij deze kerk. Het hof lag er al en ook de concave vorm was al vastgelegd door Giacomo della Porta.Bovendien was de bijna vierkante ruimte voor een kerk nogal beperkt (plattegrond van het Palazzo Sapienza en de kerk Sant’Ivo alla Sapienza). Ondanks al deze belemmeringen slaagde Borromini er toch in om een unieke en fantasievolle kerk te bouwen. Hierbij ging hij uit van een centraalbouw. Deze vorm werd sinds het Concilie van Trente sterk gepropageerd door de kerk. Het Concilie van Trente is een kerkvergadering geweest waarbij de kerk zich reorganiseerde om de groei van de aanhang van Luther en Calvijn tegen te gaan. Tijdens de vele vergaderingen in Trente werden ook regels voor de kunst opgesteld die een enorme invloed op de Barok hadden. De Sapienza was een universiteit waar de theologie centraal stond. Er werden naast preken en het lezen van psalmen, heftige theologische debatten gehouden. Een kleine kerk waar de studenten in een cirkel konden zitten, was een perfecte vorm voor discussies of preken.
Bernini ‘Urbanus VIII’ Koepel en deel van de wanden
Borromini gebruikte zijn ervaring die hij met de San Carolino en het oratorium had opgedaan om een, geometrisch grondpatroon te ontwerpen dat bepalend voor de hele kerk zou zijn. Hierbij ging hij zoals altijd uit van eenvoudige vormen die hij verder uitwerkte tot een ingewikkeld patroon. Voor de plattegrond ging hij net als bij de San Carlino uit van twee gelijkzijdige driehoeken. Deze worden nu echter niet op elkaar geplaatst, maar in elkaar geschoven. Vervolgens zijn op verschillende punten cirkels getrokken waarmee de punten van de zes hoeken worden veranderd in ronde of bolle uiteinden. Zo ontstaat er een hexagonaal met drie nissen en traveeën die steeds alterneren in convexe en concave oppervlakten met zes assen. De zo verkregen plattegrond bepaalt vervolgens ook de opstand van de wanden en de koepel. Als je naar de kroonlijst kijkt net onder de koepel en vervolgens ronddraait dan lijkt het alsof je ogen onafgebroken door een draaimolen worden meegesleurd. Uit verschillende bronnen, waaronder tekeningen van Borromini zelf, is bekend dat aan de plattegrond ook een speciale betekenis werd toegedicht. De grondvorm stelt de bijen voor die de Barberini’s (Urbanus VIII) in hun wapenschild hadden.
De kop en het lichaam van de bij met zijn vier corresponderen met de zes nissen. Het kan ook zijn dat Borromini nog aan de zespuntige Davidster gedacht heeft. Die ster was ook nog in de decoraties van de koepel terug te vinden en stond symbool voor de wijsheid. In een universitaire kerk natuurlijk een voor de hand liggend embleem. Het grote verschil met de San Carolino die jullie in programma twee bezoeken, is dat nu ook de wanden volledig door de plattegrond gedicteerd worden. Dit was bij de eerste kerk niet het geval.
Borromini heeft een aantal subtiele afwijkingen aangebracht. Zo zijn de halve naar buiten gerichte drie cirkels net iets groter dan de helft van een cirkel. Hierdoor steken de hoekpilasters nog scherper in de ruimte dan dit het geval was bij Michelangelo’s Sforza-kapel. Bij het deel van het koepelgewelf dat aansluit op het gedeelte van de wand dat uit twee rechte delen met ertussen een concaaf deel bestaat, is iets vreemds aan de hand. Het lijkt voor het oog dat het aangrenzende deel van het koepelgewelf ook het schema van het onderstaande deel van de wand volgt: recht, concaaf en vervolgens weer recht. Door het grote raam dat in dit deel van de koepel is geplaatst valt veel licht naar binnen. Dit maakt het onmogelijk om te kunnen zien dat het middendeel niet gebogen, maar recht is. Boven het raam verandert dit deel van het gewelf wel van een rechte naar een hol gebogen vorm. Hierdoor is het mogelijk dat alle zes delen van het koepelgewelf als een ronde ring bij elkaar komen. Op deze ring is de ronde lantaarn gezet.
De decoraties in het interieur hebben veel te maken met de opdrachtgever Alexander VII een Chigi. Het wapenschild van de Chigi’s bestaat uit drie ‘bergen’ met een ster erboven en eikenbladeren. Bij de binnenste ring van de lantaarn zijn de bladeren van een eikenboom te zien, nou ja tenminste als je een verrekijker bij je hebt (zie afbeelding hieronder). Bij de kapitelen van de pilasters zijn eikels te vinden. De ster van de Chigi’s is ook in de rechte delen van het koepelgewelf afgebeeld zij het dan dat deze ster afgewisseld wordt met de zeshoekige Davidster. Uit een tekening van de hand van Borromini blijkt nog dat hij in het begin van plan was om zeven zuilen achter het hoofdaltaar te zetten. Laat dit nu in het oude testament worden aangehaald als de zeven wijsheden.
Het centrale deel van de vloer
Wat verwondering wekt, is de vloer. Deze heeft namelijk geen indeling die op een zeshoek is gebaseerd. Het patroon in ruitvormige witte en grijze delen van de marmeren vloertegels is een achthoek. Dit oogt niet bepaald mooi. Borromini heeft dit weliswaar verzacht door een rechte zwarte tegelrand die als een strakke lijn langs de nissen loopt te maken, maar het blijft toch een gekunstelde oplossing. Waarschijnlijk is er een vrij banale verklaring voor deze dissonant in het gehele ontwerp namelijk geld. Als de vloer wel in zes delen wordt gelegd -iets dat esthetisch voor de hand lag- dan moeten de tegels in hoeken van dertig en honderdvijftig graden worden gesneden. Dit nu was iets wat de marmerbewerkers nooit hadden gedaan en hun apparatuur was hier niet op ingesteld
In de 19e eeuw is het interieur gerestaureerd. Hierbij is het werk van Borromini flink geweld aangedaan. De wit gestuukte muren werden als marmer beschilderd. De nis van het hoofdaltaar werd radicaal veranderd zo ook de galerij. Rechte afsnijdingen werden aan de bovenzijde rond gemaakt, waardoor de opzet in wezen verkracht werd. Zelfs een raam aan de oostgevel waar het nodige licht door kwam, werd dichtgemetseld. In de jaren zestig van de twintigste eeuw werd het interieur zoveel mogelijk in zijn oude staat teruggebracht. Dit had natuurlijk ook veel te maken met de al eerder vermelde waardering voor het werk van Borromini. Waarschijnlijk is het felle licht dat heden ten dage naar binnen valt oorspronkelijk wat gedempter geweest. De strippen lood tussen het glas zijn veel breder geweest.
De buitenkant van deze kerk is ook opmerkelijk. Hiervoor lopen we de kerk uit en gaan aan de westzijde van het binnenhof zitten. Om de koepel en de unieke lantaarn te bekijken heb je absoluut een goede verrekijker nodig.
De buitenzijde van de koepel is net zo bijzonder als de binnenkant. Het eerste wat opvalt zijn de gemetselde ringen. Deze gemetselde ringen moeten de spatkrachten van de koepel in toom houden. Maar in tegenstelling tot het Pantheon worden deze ringen benadrukt. De ruimte waarbinnen Borromini zijn kerk moest bouwen was zo klein dat er nauwelijks ruimte over was voor steunberen. Ten minste niet anders dan de steunberen die nu langs de buitenzijde over de ringen lopen en uitmonden in een voluut met een ronde knop erop. Deze voluten zijn een citaat van de Porta Pia (detail) van Michelangelo die Borromini zo bewonderde.
De zogenaamde tamboer is slechts schijn. Deze constructie aan de buitenzijde die niet overeenkomt met de binnenzijde was een absolute noodzaak. De druk van de koepel wordt immers beter door een flinke steenmassa aan de buitenzijde opgevangen dan door een tamboer. De golving van deze schijntamboer volgt om dezelfde reden ook niet de vorm van het interieur.
Tijdens de bouw was er nogal wat kritiek van collega-architecten die de constructie te zwak vonden. Schijnbaar had Borromini ook de nodige twijfel, want er is nog een notitie bekend van zijn hand waarin hij een garantie van vijftien jaar voor zijn kerk geeft. Maar goed dus dat we nu weer op het binnenhof staan.
Tomboer en lantaarn De top De lantaarn
Borromini schets Albertina, Wien
Het meest fantastische van de buitenzijde is de lantaarn, maar dit is helaas alleen te zien met je verrekijker. De lantaarn doet denken aan de klassieke tempel van Baalbek die ook zes concave ‘nissen’ heeft tussen gepaarde zuilen. Waarschijnlijk is de lantaarn van Borromini geïnspireerd op het werk van Giovanni Battista Montano die veel reconstructie tekeningen had gemaakt van klassieke monumenten.
Aan de top van zijn lantaarn heeft Borromini zijn fantasie gebruikt. Op een kegelvormige top loopt een richel die spiraalsgewijs langs de kegel omhoog klimt. De top wordt bekroond door een wereldbol met een kruis erop. Waarschijnlijk kende Borromini de tekeningen en gravures van onze Nederlandse schilder Maarten van Heemskerck. Deze kunstenaar heeft onder andere werk gemaakt van de toren van Babel waarbij hij ook een Oosterse ziggurat (tempeltoren) tekende. De toren van Babel is het symbool van de menselijke dwaasheid. Door een vreemde en onnavolgbare geschiedenis werd de spiraalvormige toren (Borromini Studietekening) later juist een teken van wijsheid. Maarten van Heemskerck gebruikt zijn ziggurat als een lichtgevend symbool.
Net als aan de binnenzijde zijn aan de buitenkant de nodige symbolen aangebracht. Deze zijn gebaseerd op de Iconologia van Cesare Ripa (Wikipedia) uit 1593. Dit boek werd al heel snel een naslagwerk voor kunstenaars. Acht jaar later kwam er een tweede druk van de Iconologica maar nu met gravures. Hier heeft Borromini dankbaar gebruik van gemaakt. Zo zie je de brandende toortsen rond het basement van de lantaarn. Deze toortsen worden bij Ripa omschreven als het verlangen naar wijsheid en kennis. Natuurlijk zijn de heraldische tekens van de Chigi’s ook aan de buitenzijde terug te vinden. In de kroonlijst net onder de koepel is een interessante eierlijst te zien waar kopjes van cherubijnen in verwerkt zijn.
Na de grote restauratie van 1970 zijn nog tekeningen ontdekt van Borromini waarin hij allerlei details had ontworpen zoals de boekenplanken voor de bibliotheek. Details die jullie nog hebben gezien bij dat leuke fonteintje met die boeken aan de buitenzijde van de Sapienza.
Je kunt hier klikken voor 616 tekeningen van Borromini. Bij Suchbegriff Borromini invullen (Albertina, Wien).
We gaan weer naar het Piazza Navona om de Sant’Agnese in Agone te bekijken.