Santissima Annunziata
Santissima Annunziata Zijkant Piazza della Santissima Annunziata
De Santissima Annunziata, de hoofdkerk van de Servieten (toegewijd aan de Maagd), eert de Hemelvaart van Maria in haar heiligdom. De kerk, die haar oorsprong vindt in 1234, werd opgericht op de locatie van een voorheen bestaand klooster.
Piazza della Santissima Annunziata
Giuseppe Zocchi ‘Piazza della Santissima Annunziata’ 57.2 x 87.7 ca.1738
Tussen 1444 en 1455 leidde Michelozzo, wiens broer prior was in deze tijd, een uitgebreide renovatie van zowel de kerk als het klooster. De kerk staat vooral bekend om een schilderij van de Annunciatie dat door een engel werd voltooid. We zullen echter meer te weten komen over dit schilderij wanneer we de kerk bezoeken tijdens de dagen die aan de schilderkunst zijn gewijd.De eerste binnenplaats, genaamd de chiostro dei Voti, (Wikipedia) is eveneens ontworpen door Michelozzo en bevat een aanzienlijk aantal fresco’s.
Giovanni Battista Caccini ontwierp de portiek op het plein tussen 1559 en 1561. Brunelleschi’s biograaf Antonio Manetti werkte ook mee aan de portiek. Zijn naam is te vinden op de middelste boog. Als je de barokke laag die in latere tijden is aangebracht wegdenkt, zie je het originele werk. Het interieur is gebouwd door Michelozzo, Pagno di Lapo Portigiani en Antonio Manetti. Giovanni Battista Caccini ontwierp de portiek op het plein tussen 1559 en 1561.
De in Florence gebruikelijke basiliek met drie beuken (Santa Maria Novella, Santa Croce), wordt nu een kerk met een schip met aan beide kanten zijkapellen. In elke zijkapel is aan beide zijkanten een doorgang te vinden. Dit maakt het voor de kerkganger mogelijk om langs de as waarop de kapellen liggen door te lopen naar de viering (zie plattegrond). In dit opzicht fungeren de zijkapellen toch als een traditionele zijbeuk. Bepaald geen luxe bij de vele bezoekers die komen om kaarsen op te steken en te bidden bij het paneel van de Aankondiging. Dit schilderij is niet alleen op miraculeuze wijze door een engel voltooid, maar verricht naar men zegt nog steeds wonderen.
Alberti heeft bij zijn beroemde kerk in Mantua, de Sant’Andrea, nog gebruik gemaakt van de opzet van deze kerk. Daarnaast heeft de plattegrond van de Santissima Annunziata ook nog grote invloed gehad op de barok. Zo heeft Vignola bij de eerste barokkerk in Rome, Il Gesù, ook duidelijk gebruik gemaakt van deze Florentijnse kerk.
De Rotondo van de Santissima Annunziata
Na het schip en de viering stuit de kerkganger op het koor en ontdekt tot zijn verbazing een rond koor met een koepel, ook wel tribune of Rotondo genoemd. Wel heel iets anders dan het koor in de Santa Maria Novella of de Santa Croce. In de Renaissance ontstond het ideaal van een centraalbouw.
De Rotondo Hoogaltaar Exterieur Luchtfoto
De bouw van het koor van de Santissima Annunziata heeft heel wat voeten in aarde gehad. Er werd heftig gediscussieerd: welke vorm moest het koor nu precies krijgen? Michelozzo is tussen 1444 en 1453 met het koor begonnen. Zijn ontwerp was een rond bouwwerk met een koepel bij het hoofdkoor van deze kerk. Michelozzo baseerde zich op de klassieke ronde tempel van Minerva Medica die in Rome (overblijselen) stond.
Er brak een felle polemiek uit: deze vorm was aldus de tegenstanders niet geschikt voor een christelijke kerk, omdat in de Oudheid een rond gebouw met een koepel uitsluitend gebruikt werd als graftombe voor keizers. Een bekend voorbeeld hiervan is de Santa Costanza en de Santo Stefano Rotondo in Rome. Het was dus niet zozeer de vorm, maar veeleer de link met het traditionele keizerlijke gebruik dat als argument tegen het werk van Michelozzo gehanteerd werd. Daar kwam nog bij dat de Rotonda met zijn koepel structurele zwakheden vertoonde.
In 1569, als het werk al vijftien jaar stilligt, vraagt Ludovico Gonzaga aan Alberti of hij zich met de bouw van Rotondo wil bemoeien. Gonzaga uit Mantua was de man die deze rondbouw financierde. In zijn boek, ‘De re Aedificatoria’, had Alberti al duidelijk gemaakt dat een cirkelvormige plattegrond sterk de voorkeur verdient, omdat de natuur een voorkeur heeft voor de ronde vorm: ‘De natuur streeft immers naar absolute volmaaktheid, zij is de beste en goddelijke leermeester van alle dingen.’
Alberti’s opvatting over centraalbouw, net als die van latere architecten, is geïnspireerd op klassieke gebouwen, hoewel nauwelijks op tempels. Renaissance architecten geloofden dat vele ruïnes die cirkelvormige of polygonale plattegronden hadden, oorspronkelijk klassiek waren. Dit gold ook voor de Santo Stefano Rotondo, de Santa Costanza, het octagonale Baptisterium van Lateranen in Rome en zelfs het Baptisterium te Florence. Het waren klassieke tempels die pas later als christelijke kerken gebruikt werden. Bij Vitruvius komen we nauwelijks gecentraliseerde plattegronden tegen. Toch zagen renaissance architecten een centraalbouw als klassiek. De ideeën van Alberti gaan terug op de Oudheid en hebben bij het Pantheon ook een essentiële rol gespeeld. Cicero schreef onder meer over de perfecte vorm, de cirkel, als weerspiegeling van de kosmos.
Filarte die, na ‘De re Aedificatoria’ van Alberti, zijn ‘Trattato di architettura’ schrijft, legt daarin uit waarom hij zo voor een rondbouw is, want: ‘Het oog kan de hele ronding overzien zonder dat het zicht ontbroken of gehinderd wordt.’ […] de cirkel heeft een kalmerende invloed op het gemoed van de mens.’ Wittkower, R., ‘Grondslagen van de architectuur in het tijdperk van het humanisme’, Sun, Nijmegen 1971 (Nederlandse uitgave 1996) blz. 16.
Alberti’s kosmische – filosofische benadering van de cirkel als perfecte vorm, wordt hier door Filarete aangevuld met een psychologische en optische benadering.’ Wittkower p. 6. Alberti was enthousiast over de opzet van Michelozzo: een rondbouw all’antica. Hij neemt de leiding van de bouw op zich. Zeker is dat Alberti zich in ieder geval tot 1477 met de bouw heeft beziggehouden.
De Rotondo is een ronde hal met een koepel die gedragen wordt door een dikke wand met daarin acht kapellen. Hiermee werd de Santissima Annunziata een kerk met twee totaal verschillende vormen: één langwerpige rechte die aansluit op de ronde vorm van het koor. Lang niet iedereen was hier enthousiast over. Vasari vond het maar niets, want:
‘[…] ze [Rotondo of tribune] heeft geen charme, of het nu om grote of om kleine dingen gaat, en goed kan het zo nooit worden. En dat dit waar is bij grote dingen, blijkt uit het feit dat de enorme boog die toegang geeft tot de tribune van buitenaf gezien prachtig is, terwijl hij als men hem vanuit de kapel ziet naar binnen lijkt te vallen, want hij moest rondgaan conform deze kapel die ook rond is, waardoor hij een uitzonderlijk plompe indruk maakt. Wellicht zou Leon Battista [Alberti] dit niet zo hebben gedaan indien hij naast theoretische kennis ook zou hebben beschikt over praktische ervaring in de bouwkunst […]’ Giorgio Vasari, ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 deel I blz. 225 (oorspronkelijke uitgave 1568).