Santa Maria della Salute I
Il Redentore Giudecca (Wikipedia) Santa Maria della Salute Canal Grande (Wikipedia)
Luca Carlevarijs ‘De Piazzetta uitkijkend op de Punta della Dogana‘ 1663-1730
In 1630 sloeg de pest weer toe en wel zestien maanden lang. Er stierven 46490 mensen. De senaat besloot opnieuw om een votiefkerk te bouwen. De kerk moest gewijd worden aan Maria als beschermster van de salute oftewel de gezondheid. De angst voor de pest heeft een enorme invloed gehad. Zo is de San Rocco niet voor niets zo rijk geworden en is de votiefkerk, Il Redentore, ongeveer vijftig jaar eerder gebouwd. De Salute is sterk beïnvloed door de votiefkerk van Palladio, het is een 17e eeuwse equivalent van de Il Redentore.
Doordat er absoluut geen medicatie beschikbaar was, hadden de gevolgen van de pest een verwoestende impact: binnen enkele dagen overleden de timmerman en zijn volledige familie, en in slechts een week tijd stierven er tientallen mensen in zijn omgeving. Nog een week later waren er al honderden slachtoffers gevallen in de hele stad. Zowel de adel als de clerus ontsnapten niet aan de rampspoed: zelfs de doge en een aanzienlijk deel van zijn familie werden getroffen door de ziekte en bezweken eraan. Er werden aanzienlijke beloningen uitgeloofd voor degenen die de epidemie konden stoppen. Er circuleerde een advies dat mensen die symptomen van de ziekte opmerkten, zo snel mogelijk een halve liter van hun eigen urine moesten drinken, wat blijkbaar een vroeg vermoeden inhield dat ziektes bestreden konden worden door het toedienen van antistoffen. Maar tijdens die dagen werd de grootste hoop al snel gevestigd op religie. Gedurende drie dagen en nachten op rij vond er onafgebroken een processie plaats op de Piazza San Marco, waar bijna iedereen die niet ziek was aan deelnam. Uiteindelijk beloofde de Senaat, vertegenwoordigd door doge Nicolò Contarini, op 22 november 1630 om een kerk van ongekende omvang en schoonheid op te richten voor de Madonna, op voorwaarde dat zij een einde zou maken aan de epidemie en de stad van de pest zou bevrijden. Maar tijdens die dagen werd de grootste hoop al snel gevestigd op religie. Gedurende drie dagen en nachten op rij vond er onafgebroken een processie plaats op de Piazza San Marco, waar bijna iedereen die niet ziek was aan deelnam. Uiteindelijk beloofde de Senaat, vertegenwoordigd door doge Nicolò Contarini, op 22 november 1630 om een kerk van ongekende omvang en schoonheid op te richten voor de Madonna, op voorwaarde dat zij een einde zou maken aan de epidemie en de stad van de pest zou bevrijden. En ja, amper een week na de processie leek de ziekte zich niet verder te verspreiden, en nog enkele weken later leek ze zelfs te zijn overwonnen (geparafraseerd). Bron: Luc Verhuyck ‘Venezia Anekdotische reisgids voor Venetië’ Athenaeum-Polak & van Gennep, Amsterdam 2011 blz. 364
Santa Maria della salute en de Punta della dogana
Top Punta Top Salute
Michele Marieschi ‘Het Grand Canal met de Santa Maria della Salute’ ca. 1738 – 1740
Het Grand Canal met de Santa Maria della Salute 20 August 2014
De senaat hield een wedstrijd voor de bouwopdracht. Er kwamen elf ontwerpen als inzending. Twee werden serieus bekeken. Eén ontwerp in de vorm van een basiliek was van Antonio Smeraldi genaamd Il Fracao. Zijn vader had de palladiaanse gevel van de San Pietro in Castello gebouwd. Het andere ontwerp was een centraalbouw van Longhena. Longhena had er een brief bij geschreven waarin hij sprak over rotonda macchina.´Dit woord macchina betekent groot gebouw, maar het woord werd ook gebruikt om de beroemde regattas op het Canal Grande te beschrijven. De vorm van de kerk was volstrekt uniek voor Venetië, het lijkt wel een vrolijk versierde draaimolen. Van welk punt je de kerk ook bekijkt het is altijd een indrukwekkend bouwwerk.
Canaletto ‘Santa Maria della Salute’ vóór 1635 veduta
Net zoals de Senaat lang gebakkeleid had over de IL Redentore of het een centraalbouw zoals Palladio graag wilde of een basiliek moest worden, zo discussieerde zij ook over de Salute. Er was geen unanimiteit Baldassare Longhena (Wikipedia) kreeg zesenzestig en Il Fracao negenendertig stemmen. Longhena was niet onbekend. Hij had al een kerk in Chioggia, namelijk de kathedraal (Wikipedia), herbouwd en vier belangrijke palazzi van patriciërs gebouwd. Waarschijnlijk werd het ouderwetse ontwerp van Il Fracao gesteund door de conservatieven in de senaat.
Santa Maria della Salute Andere zijde
Zo gauw bekend is dat de Salute mag worden gebouwd, ontstaat de mythe over deze Mariakerk. De priester Lorenzo Longo publiceerde in 1644, precies dertien jaar nadat de fundamenten gelegd waren, een beroemd geworden gedicht. Hij dichtte dat de Doge in een visioen Maria zag verschijnen. De heilige Moeder droeg een kerk op haar armen. Maria had, il nuovo Palladio oftewel Baldassare Longhena, het ontwerp van de kerk zelf ingefluisterd.
Deze mythe vond haar weerslag in de engelen die als stenen cherubijnen op de kerk staan. Volgens Longo was de Salute een onafhankelijkheidssymbool van het Venetiaanse christendom, dat de kerkelijke macht van Rome niet wilde erkennen. Volgens het gedicht waren er vier Venetiaanse heiligen naast Maria boven de ingang. De kerk die de dichter en priester Lorenzo Longo beschrijft, is ook in een prent weergegeven van Marco Boschini in 1644 (Wikipedia), hetzelfde jaar dat het gedicht verscheen. De orde die de nieuwe kerk kreeg, was de Padri Somaschi een orde die ook bepaald niet getrouw aan Rome was. Deze orde heeft in 1606 een grote rol gespeeld in het verjagen van de jezuïeten uit de stad. Als Rome de serenissima hard nodig heeft in de strijd tegen de Turken stelt Rome zich soepel op ten aanzien van Venetië: voor wat, hoort wat. De radicalen in de senaat verloren, de gematigden die betere banden onderhielden met Rome wonnen. De jezuïeten mochten in 1657 terugkeren (Il Gesuati). Deze politiek draai van de senaat is terug te vinden in de iconografie van de Santa Maria della Salute.
De iconografie (betekenis van de voorstelling) van de kerk werd veranderd. De vier Venetiaanse heiligen H. Sagredo, H. Magno, H. Lorenzo Giustiani en de H. Emiliani werden vervangen door engelen. Op de lantaarn kwam nu een Maria met een krans van twaalf sterren te staan. Maria wordt afgebeeld op een halve maan. Hiermee wordt aangegeven dat zij de volle maan is en dus onbevlekt of immaculata conceptio. Meestal is dit weergegeven als een Maria die op een maansikkel staat, boven op een wereldbol, terwijl zij met haar voet een slang vertrapt. Maria op een halve maansikkel wordt in de Openbaring 12: 1-2 beschreven. Vandaar dat dit beeld altijd werd gezien als een symbool van de onbevlekte ontvangenis. Boven het fronton van de gevel is ook een Maria met kind maar dan met een met een kroon.
Ondanks deze wijziging in de iconografie is het van het begin af aan duidelijk dat de kerk aan Maria gewijd zou worden. In een memoranda schreef Baldassare Longhena in 1631 hier het volgende over: ‘Het mysterie dat vervat is in de wijding van deze kerk aan de gezegende Maria, deed mij denken, met het beperkte talent dat God mij gegeven had, om de kerk te bouwen in de forma rotonda, dat wil zeggen in de vorm van een kroon.’
Het was gebruikelijk om kerken gewijd aan Maria, zeker in de byzantijnse stijl, de vorm van een centraalbouw te geven zoals de Santa Maria Formosa. Longhena kende de centraalbouw bij Verona: de Madonna di Campagna (Wikipedia). Hij draaide deze kerk binnenste buiten. Longhena plaatste het ambulatorium (in dit geval: omloop of wandelgang) in de kerk in plaats van erbuiten naar binnen en maakte er portico’s voor. Volgens de Venetiaanse mythe over het ontstaan van Venetië beschermde Maria de stad. De bescherming van Maria over de stad en de gezondheid staat in een inscriptie in het midden van de vloer van het schip en luidt: ‘UNDE ORIGO INDE SALUS‘ oftewel waar de oorsprong ligt daarvandaan komen gezondheid en heil. Dit verwijst naar het ontstaan van Venetië onder bescherming van Maria.
De jaarlijkse processie naar de nieuwe kerk werd vastgelegd op eenentwintig november: de feestdag van de presentatie van Maria in de tempel. Het gedicht van Longo verklaart de vijftien treden van de trappen die naar de ingang van de Salute leiden. Dit is hetzelfde aantal dat genoemd wordt bij de tempel van Salomon, die in de Bijbel wordt beschreven. In deze tempel zou de presentatie van Maria hebben plaats gevonden.