Santa Agnese fuori le mura en de catacomben
Sant’Agnese fuori le Mura apsis Via Nomentana 349
We nemen bus 82 of 90 vanaf het Piazza dei Cinquecento richting de Sant Agnese fuori le Mura met de catacomben, de Santa Costanza en de Porta Pia. Op weg naar de Sant Agnese gaan we langs de Via XX Settembre om de beroemde Porta Pia van Michelangelo aan de Via Nomentana te vinden. Op de terugweg bekijken we nog een keer deze stadspoort: de Porta Pia van Michelangelo.
Aan de Via Nomentana ligt links van ons de kerk die gewijd is aan de heilige Agnes. De heilige Agnes uit Rome werd vanaf de 4e eeuw als martelares vereerd. Zij wilde niet trouwen daar zij als meisje van dertien jaar al haar liefde aan de Heer gegeven had. Agnes:
Zijn moeder is een maagd, Zijn vader heeft geen omgang met vrouwen. Engelen dienen Hem, zon en maan bewonderen. Zijn schoonheid. Zijn vermogen is onuitputtelijk, Zijn rijkdom neemt nooit af. Door Zijn geur herleven de doden, door Zijn aanraking worden de zieken getroost. Zijn liefde is kuisheid, Zijn aanraking heiligheid, gemeenschap met Hem is maagdelijk. (vert. H/N) Het zal de lezer duidelijk zijn dat Agnes hier over God spreekt. Met de verliefde zoon liep het natuurlijk niet goed af, de duivel ontfermde zich over hem.
De vader van de zoon, de stadhouder, kon dit natuurlijk niet over zijn kant laten gaan en sprak tot Agnes: Ik laat je de keus, zei de stadhouder. Breng samen met de Vestaalse maagden een offer, als je maagdelijkheid je lief is, of je zult je samen met hoeren prostitueren. […] Ik zal niet aan jouw goden offeren, antwoordde ze, noch door andermans vuiligheid bezoedeld worden, want ik heb een bewaker van mijn lichaam bij me: een engel van de Heer. Daarop gaf de stadhouder bevel haar te ontkleden en naakt naar een bordeel te brengen, maar de Heer maakte haar haren zo dicht dat ze beter door haar haren bedekt werd dan door kleren. In het huis van schande trof ze een engel van de Heer aan die haar opwachtte. Hij liet het huis baden in een zee van licht en had voor haar een blinkend wit gewaad gemaakt. En zo werd het bordeel tot een bedehuis. Het was zelfs zo dat wie het ontzagwekkende licht vereerde reiner naar buiten ging dan hij was binnengekomen.(vert. H/N) Nadat Agnes de zoon van de stadhouder weer tot leven had gewekt, durfde de stadhouder Agnes niet te doden. Hij durfde haar ook niet vrij te laten en droeg zijn functie als stadhouder over aan Aspasius. Deze opvolger nam wel maatregelen en.. [
…] liet haar in een laaiend vuur werpen, maar de vlammen weken uiteen en verbrandden het oproerige volk terwijl ze háár volstrekt niet raakten. Daarop gaf Aspasius opdracht een zwaard in haar keel te steken. En zo wijdde de stralende en blozende Bruidegom haar als Zijn verloofde en als martelares aan Zichzelf. Ze stierf de martelaarsdood, zo gelooft men, ten tijde van Constantijn de Grote, wiens regering in 309 begon. (vert. H/N)
Aldus een legende uit de 6e eeuw. Uit: Jacobus de Voragine, De hand van God De mooiste heiligenlevens uit de Legenda Aurea, (vertaling van Vincent Hunink en Mark Nieuwenhuis) Atheneum-Polak&Van Gennep, Amsterdam 2006 blz. 31-34.
De Legenda Aurea is geschreven in 1275 en is een compilatie van vele oudere verhalen over heiligen. In de Middeleeuwen is het lam het symbool van Agnes. Het lam verwijst naar het lam Gods: Agnus dei. In Rome zijn twee kerken aan haar gewijd en wel de kerk waar we nu staan en de Sant’Agnese in Agona aan het Piazza Navona gebouwd door Borromini. Op de plek waar de kerk van Borromini staat, is onze heilige gemarteld en gestorven. In de tweede kerk gewijd aan de heilige Agnes waar we op deze zaterdagmiddag staan, is zij onder het altaar begraven (haar schedel wordt bewaard in de Sant’Agnese in Agona). Naast Agnes ligt nog haar vrijgemaakte slavin: de heilige Emerentiana. Zij heeft het gewaagd om bij het graf van Agnes te bidden. Dit kon natuurlijk niet en dus werd Emerentiana gestenigd. Zij is ook onder het hoofdaltaar begraven. Als we de bus uitstappen en oversteken kijken we tegen de apsiszijde van de kerk aan. De kerk ligt half begraven in de heuvel. Als we het straatje, de Via di Sant’Agnese, inlopen komen we eerst bij een binnenplaats met een aangrenzend klooster. Vervolgens dalen we de trap af en komen in de narthex en dan in de Sant’Agnese.
Via di Sant’Agnese Street sign
C. W. Eckersberg ‘Sant’Agnese fuori le Mura’ 1815
Francis Towne “Tempel van Bacchus” Santa Costanza en de kerk Sant’ Agnese 1780
British Museum
Al in 324 is op deze plek een kerk gebouwd in opdracht van Constantina, de dochter van keizer Constantijn. In de 7e eeuw heeft Honorius I er een nieuwe kerk gebouwd. De kerk werd boven de catacombe geplaatst. Hiervoor moest een deel van het terrein worden uitgediept en dit ging ten koste van enkele graven in de catacombe. Het altaar is precies boven het graf van de heilige Agnes gezet. Ondanks vele latere restauraties ademt het interieur nog steeds de vroegchristelijke sfeer uit.
De kerk heeft drie beuken en de zuilen zijn hergebruikte klassieke zuilen. Bij de wand en boven de zijbeuken is een galerij die doorloopt langs de sluitmuur: een zogenaamde tribune. Zo’n ruimte werd vaak gebruikt voor vrouwen die zich zo konden afzonderen van de mannen. De tribune was vanuit de straatzijde te bereiken. Galerijen waren vooral in Byzantijnse kerken gebruikelijk. Vandaar dat vaak gedacht wordt dat de architect waarschijnlijk een Griek geweest moet zijn.
Binnenhof van de Sant’Agnese fuori le Mura
Sant’Agnese fuori le Mura zijbeuk
Sant’Agnese fuori le Mura zijbeuk Plattegrond van de Sant’Agnese
Sant Agnese fuori le Mura Apsis Plafond
Mozaïek en de hand van God
Honorius I Agnes Symmachus
In de halve koepel bij de apsis is nog het oorspronkelijke mozaïek uit de 7e eeuw te zien. De heilige Agnes staat tussen Honorius I die een model van de kerk aanbiedt en rechts de paus Symmachus, de paus die de eerste kerk die hier stond, heeft laten restaureren. Bovenin is de hand van God te zien. Hij reikt de zegekroon aan Agnes uit. In de tekst die onderaan de rand te lezen is, is niet alleen het monogram van Honorius te vinden, maar staat ook dat hij maar liefst 252 pond zilver aan de bouw van deze basiliek besteed heeft.
De mozaïektekst onderaan het mozaïek luidt:
AVREA CONCISIS SVRGIT PICTVRA METALLIS / ET COMPLEXA SIMVL CLAVDITVR IPSA DIES. / FONTIBVS E NIBEIS CREDAS AVRORA SVBIRE / CORREPTAS NVBES RORIBVS ARVA RIGANS. / VEL QVALEM INTER SIDERA LUCEM PROFERET IRIM / PVPRPVREVSQVE PAVO IPSE COLORE NITENS. / QVI POTVIT NOCTIS VEL LVCIS REDDERE FINEM / 294 MARTYRVM E BVSTIS HINC REPPVLIT ILLE CHAOS. (S)VRSVM VERSA NVTV QVOD CUNCTIS CERNITER VNO / PRAESVL HONORIVS HAEC VOTA DICATA DEDIT / VESTIBVS ET FACTIS SIGNATVR ILLIVS ORA / (LV)CET ET ASPECTVM LVCIDA CORDA GERENS.//
[Het gouden schilderwerk rijst op uit de gesneden mozaïeksteentjes / en het daglicht omarmt het en wordt er tegelijkertijd zelf door omsloten. / Je zou geloven dat de dageraad vanuit sneeuwrijke bronnen / (de) verzamelde wolken te boven kwam om de akkers in de ommelanden te bestralen. / of zulk licht als de regenboog voortbrengt tussen de sterren, / en de purperen pauw zelf met zijn kleur pronkend. /Hij die een einde kon opleggen aan de nacht of het licht / heeft hier de chaos (= de duisternis) verdreven van de graftomben der martelaren. / Wat door eenieder in één naar boven gerichte blik gezien kan worden, / dat heeft bisschop Honorius bij wijze van gewijde beloofde gave geschonken. / Zijn gelaat (= gestalte) wordt uitgebeeld door zijn kleding en zijn daden; / hij straalt ook met zijn aanzien, dragende een oplichtend hart.]
Bron: Rob Zijlma “RENOVATIONES ROMAE 312-1002 blz. 293-294
Ter plekke wordt uitgelegd waarom hier sprake is van een typisch Byzantijns mozaïek en hoe mozaïeken gemaakt worden. Kenmerkend voor Rome is het gebruik van spolia. Zo staat een beeld van Agnes triomfantelijk op het hoofdaltaar en natuurlijk ook op een prominente plaats in het rijk versierde plafond. Bij nauwkeuriger kijken valt op dat ‘onze heilige‘ bestaat uit een antieke albasten tors. In de 17e eeuw werden hier bronzen handen, voeten en een hoofd aan toegevoegd.
Als je het ciborium uit 1614 boven het altaar bekijkt dan blijken de vier zuilen van porfier veel ouder te zijn. Ze komen waarschijnlijk uit de 7e eeuw. Elk jaar op 21 januari worden twee lammetjes op een met bloemen versierd houten plateau de kerk ingedragen. Voor het altaar worden de schapen door de priester gezegend (Youtube). Vervolgens gaan deze schapen naar de paus die ze ook nog eens zegent. De nonnen van de S. Cecilia in Trastevere maken van de wol van deze schapen palliums of pallia. Dit zijn eretekens die door aartsbisschoppen of bisschoppen gedragen worden.
Ingang catacombe van de Sant’Agnese fuori le Mura
Voordat we de kerk verlaten dalen we nog af naar de catacombe die onder deze kerk ligt. Links bij de zijbeuk is de ingang naar de catacombe van de H. Agnes. Onder de trappen die naar de graven leiden, zijn nog drie hellenistische reliëfs gevonden, die nu in het Palazzo Spada te bewonderen zijn. De Romeinse bodem bestaat hier uit tufsteen. Deze steensoort is bijzonder geschikt om er snel gangen of zelfs flinke ruimtes in uit te hakken. De graven zijn vaak erg klein en bij sommige vind je enkele interessante muurschilderingen. Eén van de aardigste is de afbeelding van een man die met zijn houweel in de tufsteen aan het hakken is.
Er wordt een korte toelichting gegeven over de betekenis van de afbeeldingen. In de 4e eeuw, de eeuw dat Agnes hier begraven werd, hadden christenen nog geen eigen beeldtaal ontwikkeld. Daarom gebruikten zij vaak klassieke voorbeelden. Bovendien worstelden de christenen nog met het vierde gebod van de tien geboden en het oude boek waarin bij Exodus 20: 4 het volgende te lezen valt:
Gij zult geen gesneden beeld maken noch enige gestalte van wat boven in de hemel, noch van wat beneden op de aarde, noch van wat in de wateren onder de aarde is.
In het begin van de opkomst van het christendom werden alleen op zegelringen symbolen van Christus weergegeven. Later zijn deze symbolen als muurschilderingen ook in de catacomben te vinden. Nog vaker worden christelijke tekens op marmeren platen aangebracht. Deze platen worden als deksel voor de graven in de wanden gebruikt. Al in de Oudheid symboliseerde de duif de ziel van de mens. Dit motief waar later vaak nog een tak aan werd toegevoegd was zeer populair op grafplaten. De tak staat dan voor de duif die door Noach werd uitgestuurd om te kijken of de aarde na de grote zondvloed inmiddels was drooggevallen. En ja, hoor, de duif kwam met een tak terug.
Grafsteen’ Vis van de levende’ 3e eeuw
De vis is een ander vaak gebruikt motief. De vis staat voor Christus. De beginletter van het Griekse woord voor vis, ICHTHUS, werd geduid als Iesous CHristos THeou Uios Soter oftewel Jezus Christus, Zoon van God en Verlosser. Daar komt nog bij dat de vis ook een belangrijke rol speelde in enkele christelijke wonderen zoals de wonderbaarlijke visvangst of de wonderbaarlijke spijziging. Ook het anker was een geliefd symbool zoals dit hier in de basiliek van de heilige Agnes te zien is
Graf van de heilige Agnes en de crypte
Meer lezen over de Sant’Agnese fuori le Mura: Rob Zijlma “RENOVATIONES ROMAE 312-1002” blz. 290-294
Na de rondleiding die door een plaatselijke gids gegeven zal worden, gaan we weer naar boven. We lopen de kerk uit om via een pad naar links af te buigen en komen dan uit bij de Santa Costanza. Dit mausoleum is in het begin van de 4e eeuw voor Constantina, een dochter van de Romeinse keizer Constantijn, gebouwd. In 1254 werd het gebouw een kerk en vernoemd naar de inmiddels heilig verklaarde Constantina. Zij werd Santa Costanza genoemd.
Het pad tussen de Santa Costanza en de Sant’Agnese fuori le Mura
