San Salvador en Santa Maria Formosa
De San Salvador werd in 1507 gebouwd door de plaatselijke architect Giorgio Spavento en in 1534 voltooid. Na de dood van Spavento in 1509 nam Tullio Lombardo het werk over. (Wikipedia).
San Salvador
Naar Canaletto ‘Zicht op Campo San Salvador’
Als Tullio in 1532 sterft, voltooit Sansovino de San Salvador. Deze kerk geldt als één van de best gelukte en mooiste kerken van Venetië. Spavento begon met een centraalbouw en een grote centrale koepel met vier kleine koepels in de hoeken. De centraalbouw en het Griekse kruis waren door Codussi weer ingevoerd op het einde van de 15e eeuw (klik hier voor een plattegrond van de San Salvador in de stedelijke context). Spavento die natuurlijk te maken had met zijn opdrachtgevers kon geen volledige centraalbouw maken. Deze vorm is vrij onhandig. Door het Griekse kruis nog twee keer te herhalen ontstaat er een lang schip. Een basiliek die toch ook de sterke trekken heeft van een Grieks kruis. Een wonderwel gelukte synthese van twee bouwtypen, die elkaar lijken uit te sluiten: een basiliek en een centraalbouw.
Er kwamen drie ronde apsissen als afsluiting aan de oostzijde. Dit is een traditie in de byzantijnse architectuur. Door de zijarmen te verlengen krijgt het Griekse kruis ook een transept. De architect werd door de monniken hiertoe gedwongen (Klik hier voor de plattegrond van de San Salvador).
Het eenvoudige interieur met gebruik van wit stucwerk en grijsblauwe steen voor de dragende delen heeft grote invloed gehad op Palladio en Longhena. De drie op elkaar volgende koepels met lantarens samen met de kleinere koepels geven een enorme hoeveelheid licht (klik hier voor een tekening van een dwarsdoorsnede van de San Salvador). De lantaarns zijn in 1574 toegevoegd. In de late 16e en het begin van de 17e eeuw werden er onder invloed van de Contrareformatie in veel kerken meer ramen gebouwd: meer licht was nodig om de kunstwerken, schilderijen en beelden (tot leerling en vermaak) goed zichtbaar te maken voor het publiek.
Titiaan ‘Annunciatie‘ De engel en Maria In situ
De kerk is niet alleen een bezoek waard vanwege haar renaissance architectuur, maar ook om de twee werken van Titiaan (Tiziano Vecellio) te bewonderen. Het zijn twee altaarstukken, waarvan een het hoogaltaar siert, het verbeeldt de Transfiguratie, het andere altaarstuk is boven een altaar van Sansovino geplaatst, en verbeeldt de Annunciatie. In de Annunciatie geschilderd tussen 1560-65 gebruikt Titiaan zijn techniek om een literaire tekst in verf vorm te geven. Op de geschilderde marmeren rand staat de volgende tekst uit Genesis geschreven: IGNIS ARDENS ET NON COMBURENS oftewel brandend van vuur, maar er toch niet door verteerd worden. Hiermee wordt bedoeld dat Maria wel een kind kreeg, maar het vuur haar maagdenvlies niet aantastte (zie Titian’s painting technique).
De kristallen vaas met bloemen die precies boven de rand met de inscriptie is geplaatst, staat in scherp contrast met de wijze waarop de bloemen geschilderd zijn. Hier zijn niet de gebruikelijke traditionele lelies weergegeven. Titiaan heeft hier een stevige plant met zware kroonbladeren geschilderd die verdacht veel lijken op de vlammen van vuur. Door de suggestieve vlekken, macchia, lijkt het ook echt te branden. Zijn schildertechniek gebruikt Titiaan hier om theologische metaforen gestalte te geven. Naast Titiaan werkte ook zijn broer Francesco aan verschillende opdrachten in de kerk, onder andere de tombe, het hoogaltaar, de deuren van het orgel en de fresco’s bij de zijingang.
Twee beelden van Alessandro Vittoria zijn in deze kerk te zien namelijk de heilige Sebastiaan en de heilige Rochus. Werk van deze beeldhouwer hebben we al gezien in de Santa Maria Gloriosa dei Frari.
Achter de Transfiguratie van Titiaan is een ware schat uit de veertiende eeuw verborgen.
Pala d’Argento Titiaan ‘Transfiguratie’
Zelfs onder talloze kunsthistorici blijft de Pala d’Argento, een ‘Gouden Doek’ uit de late 14e eeuw dat het hoofdaltaar siert, algemeen onbekend, ondanks zijn pracht. De Pala d’Argento kan alleen worden waargenomen tijdens specifieke gelegenheden, zoals Kerstmis, Pasen en de viering van de Transfiguratie (6 augustus). Op deze momenten wordt het schilderij van Titiaan, dat de Transfiguratie van Christus illustreert en meestal ervoor hangt, neergelaten op de altaartafel.
Titiaan ‘Transfiguratie van Christus’ In situ
Monument voor Catherina Cornaro
Cesare Franc ‘Monument voor de dogen Girolamo en Lorenzo Priulio’ ca. 1578
Zie Wikipedia en Wikipedia afbeeldingen
We lopen weer een stuk terug en slaan bij de S. Crisostomo (kaart) rechts af. Hier verlaten we de drukke weg, strada nuova, richting het station en komen in enkele binnenhoven die kenmerkend zijn voor het oude middeleeuwse Venetië. In de Corte Seconda del Milion zien we het huis waar de beroemde Marco Polo heeft gewoond, de ontdekkingsreiziger die naar China is geweest. Deze binnenhoven zijn kenmerkend voor de wijze waarop de middenstanders in de middeleeuwen woonden.
Campo di S. Maria Formosa in de stedelijke context
Tenslotte belanden we op een van de grootste pleinen van de stad: Campo di S. Maria Formosa.
Canaletto ‘Campo Santa Maria Formosa’ ca. 1735 -1740
Santa Maria Formosa facade (noorden) Inzoomen
Palma il Vecchio ‘Santa Barbera’ 1510
De stichting van de gelijknamige kerk de Santa Maria Formosa aan dit campo, is gebeurd op aanraden van hogere machten. Maria, als matrone formosa (let. weelderig of mollig), beval de plaatselijke bisschop op de plek waar een wolk tot stilstand zou komen een kerk te stichten en zo geschiedde. De plattegrond is wederom zoals we ook bij de San Giovanni Crisostomo gezien hebben een Grieks kruis. Deze vorm was bij Byzantijnse kerken die aan Maria gewijd waren gebruikelijk.
Het dagboek van Malipiero verhaalt over de aanleg van de Santa Maria Formosa. De kerk was grotendeels voltooid toen Codussi in 1504 stierf. Deze kerk stond op het grootste campo in de stad. Een vrijstaande kerk zoals deze is zeer ongewoon in Venetië. Misschien werd de architect uitgedaagd door een vrijstaande kerk die aan drie kanten kon worden benaderd (kaart: 1. Maria kapel 3. kapel van Barbara).
Natuurlijk moet de San Marco, enige minuten lopen verwijderd van de Formosa, model hebben gestaan voor deze plattegrond. In de eerste wereldoorlog is de kerk zwaar beschadigd, waarna het dak en de koepel aanzienlijk veranderd zijn. Zo is de hoge tamboer van de koepel niet herbouwd. Hierdoor steekt de koepel niet meer zo mooi uit. Om toch nog voldoende licht te krijgen zijn de ramen van de oude tamboer vervangen door ronde ramen in de lunetten van de zijbeuken. Hoe de kerk er oorspronkelijk heeft uitgezien is onbekend, omdat er in 1668 een aardbeving is geweest, waarna de kerk weer moest worden opgebouwd. Waarschijnlijk was de kerk toen zeer sober bijna onvenetiaans.
Facade campanile and Rio di S. Maria Formosa
De ambiguïteit tussen de twee hoofdassen is handig door Codussi uitgebuit. Bij de oostzijde liggen de apsissen, maar aan de noordzijde is de hoofdingang, althans vanaf het campo. Aan de westzijde, de zijde van de Rio di S. Maria Formosa, is de tweede hoofdingang precies tegenover de apsissen. Ongebruikelijk zijn de diepe zijkapellen in de zijbeuken die het Griekse kruis accentueren.
De bifore bogen in de zijmuren van deze zijkapellen tasten het Griekse kruis aan: zij accentueren de lengteas van de zijbeuk. Als je door de kerk loop, verandert het vista constant. Elk jaar kwam de Doge bij het jaarlijkse feest van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria en werd er een processie in de kerk gehouden. Codussi schiep een perfect toneel hiervoor. Er is weinig bekend van het exterieur. De westfaçade aan de kanaalzijde – en de campanile komen uit de 17e eeuw. De zeer eenvoudige apsissen zijn opvallend als je over het plein loopt. De Santa Maria Formosa was een rijke parochie. Het is een geliefde plek in de stad om te wonen. Dit betekende rijke parochianen en dus ook een mooie en grote kerk. Iets wat de parochianen van de kerk die we hiervoor bekeken hebben, de San Giovanni Crisostomo, niet konden betalen.
Santa Maria Formosa zijbeuken kapel van Maria rechts en link kapel van Barbara
We zullen nog twee schilderijen bekijken. In de eerste kapel rechts gewijd aan de onbevlekte ontvangenis van Maria, hangt een triptiek van Bartolomeo Vivarini uit 1473. De triptiek vereert Maria en beeldt links de ontmoeting van de moeder en vader van Maria, Joachim en Anna af. In het midden staat Maria als beschermster van de armen en rechts de geboorte van Jezus. De priester Vettor Rosati heeft geld ingezameld van zijn parochianen. Met dit geld kon hij Vivarini betalen en als dank zijn de parochianen onder de beschermende mantel van Maria afgebeeld. De marmeren lijst is niet origineel.
Bartolomeo Vivarini ‘Madonna della Misericordia’ 1473 Triptiek zonder lijst
Geheel links is de kapel van de H. Barbara waar Palma il Vecchio in 1510 een veelluik voor heeft geschilderd. Palma is een leerling van Titiaan geweest en hij is een periode in Rome geweest waarbij Michelangelo grote invloed op hem heeft gehad.
Barbara is vrij mollig (formosa) afgebeeld, zij draagt als heilige een palmtak en haar figuur en gezicht voldoen aan de toenmalige schoonheidsidealen van de Venetianen.
De toren die Palma il Vecchio op de achtergrond afbeeldt, is niet toevallig, want de legende over deze dappere christenvrouw gaat als volgt:
Als dochter van een rijke heiden kwam Barbara in aanraking met het christendom en zij zag dat het goed was. Haar vader was woedend en liet haar opsluiten. Barbara vroeg om meer ruimte en er werd een vertrek bijgebouwd. De heilige stond erop dat er geen twee, maar drie ramen geplaatst werden. Haar sluwe vader begreep dit direct, drie dus de heilige drie-eenheid. Hij leverde zijn dochter zelf uit aan het gerecht. De folteringen braken het rotsvaste geloof van Barbara echter niet. Haar vader greep uit woede over de halsstarrigheid van zijn dochter het zwaard en onthoofdde haar. Maar Christus greep in en als straf daalde een bliksemschicht uit de hemel op Dioscurus neder en wat van hem overbleef, was slechts een hoopje as. Barbara is de patroonheilige van geschutgieters, mijnwerkers en anderen die met springstof omgaan. Zie Golden Legend Volume 6 (Engels)
Barbara was zeer populair zeker in de late middeleeuwen. Aan de bovenzijde van dit veelluik heeft Palma nog een Pietà afgebeeld.
Vervolg Venetië dag 5: Santa Maria dei Miracoli en Santi Giovanni e Paolo