Pontormo en de Capponi-kapel III
4. De schilderingen in de pendentieven, de koepel en de binnengevel
De Capponi-kapel in de Santa Felicita
De vier evangelisten zijn in tegenstelling tot de fresco’s in de koepel nog bewaard gebleven, hoewel de evangelisten, geschilderd op hout, niet meer op de originele plekken in de tondo’s zitten. De positie waar de evangelisten nu hangen is arbitrair.
Marcus en Lucas worden in de schildering van links belicht. Dit betekent gezien de natuurlijke lichtval in de kapel dat beide evangelisten bij de pendentieven boven de ingang moeten hebben gezeten. Bij Johannes en Mattheüs komt het geschilderde licht van rechts. Zij moeten dan oorspronkelijk in de pendentieven rechts en links boven het altaarstuk hebben gezeten. Minstens één van de evangelisten, Marcus, is geschilderd door een leerling van Pontormo: Bronzino.
Mattheüs de Evangelist Intense uitdrukking
Opvallend zijn de intense blikken van de evangelisten. Mattheüs met de engel en Lucas met de stier hebben wel de gebruikelijke attributen, maar Johannes en Marcus niet. Wel hebben ze alle vier een veer in hun rechterhand. Zo wordt duidelijk dat zij de schrijvers van de evangeliën zijn. Mattheüs heeft niet de gebruikelijke volle grijze baard. Waarschijnlijk heeft Pontormo, gezien het uiterlijk dat hij zijn evangelisten meegaf, ook de vier verschillende leeftijdsfasen van de mens willen weergeven. Zo is Johannes, van wie men geloofde dat hij een hoge leeftijd had bereikt, als oudste en Mattheüs als jongste afgebeeld. De apostelen zijn in onderaanzicht weergegeven. Mattheüs en Marcus kijken recht vooruit waarbij de blik van Marcus meer naar binnen lijkt gericht. Lucas en Johannes kijken omhoog naar de figuren in de koepel
Vasari beschrijft de fresco’s in de koepel als: ‘een God de Vader, omringd door vier zeer fraaie aartsvaders.’ Helaas is er niets meer overgebleven van de originele koepel met de fresco’s.
Pontormo Studie Aartsvaders Capponi-kapel
Wel zijn er nog enkele tekeningen bewaard gebleven. In 1956 ontdekte de kunsthistorica, Janet Cox-Rearick, studies voor de koepel van de Capponi- kapel. Het zijn drie tekeningen van God de Vader. In 1964 kwam er nog een catalogus van haar uit waarin zij nog zes andere tekeningen had geïdentificeerd als schetsen van de patriarchen in de koepel. Aan de hand van de beschrijving van Vasari en de tekeningen maakte Cox-Rearick een reconstructie van de fresco’s in de koepel.
Galleria degli Uffizi, Gabinetto dei Disegni 6513 Fr.
Galleria degli Uffizi, Gabinetto dei Disegni 6632 Fr.
Galleria degli Uffizi, Gabinetto dei Disegni 6613 Fr.
Reconstructie: Leo Steinberg, “Pontormo’s Capponi Chapel”, The Art Bulletin, vol. LVI, 1974, 3, pp. 385 – 99.
Deze reconstructie is door latere kunsthistorici, waaronder Shearman en Steinberg, gebruikt om de diepere betekenis van de fresco’s en het altaarstuk in de kapel te verklaren. Het is de kunsthistoricus Wasserman geweest die anno 2009 deze toeschrijving en reconstructie kritisch onder de loep nam en deels verwierp. Voor de interpretatie van Pontormo’s werk in de kapel zijn de tekeningen voor de koepel van cruciaal belang, maar hierover later meer. Naast het raam, het altaarstuk en de schilderingen in de pendentieven en de koepel is er nog een fresco op de binnenzijde van de gevel geschilderd.
De binnengevel van de westmuur
Pontormo ‘Annunciatie’ Uitzoomen
In 1527 of 1528 schilderde Pontormo als laatste de Aankondiging op de westmuur. De oorspronkelijke bezitters van de kapel, de Barbadori’s, hadden de kapel gewijd aan de Aankondiging van Maria. Het was Lodovico Capponi die in 1525 de kapel wijdde aan Christus.
Annunciaties aan de binnenzijde van de gevel van een kerk hebben een lange traditie in Florence.
Santissima Annunziata Annunciatie Annunciatie-kapel
De Annunciatie in de Santissima Annunziata is beroemd (Wikipedia Engels). Elke zijkapel van deze kerk heeft aan beide zijden een doorgang, waardoor de kerkganger langs de as waarop de kapellen zich bevinden naar de kruising kan lopen. In dit opzicht dienen de zijkapellen eigenlijk als een traditionele zijbeuk. Dit is geen overbodige luxe, gezien het grote aantal bezoekers dat komt om kaarsen aan te steken en te bidden bij het paneel van de Annunciatie. Dit schilderij werd niet alleen op miraculeuze wijze voltooid door een engel, maar wordt ook verondersteld nog steeds wonderen te verrichten. Uniek aan deze Florentijnse traditie is de plaatsing van een raam tussen de engel Gabriël en Maria.
Waarschijnlijk is Pontormo wat dit betreft beïnvloed door de kapel van de kardinaal van Portugal in de San Miniato al Monte. In deze kapel is een Aankondiging te zien met een rond raam boven de engel Gabriël en Maria. In het antependium voor het altaar zien we dat de woorden van de engel: ‘Gij zult zwanger worden en een zoon baren, en gij zult hem de naam Jezus geven’ (Lucas 1: 31-32) inmiddels zijn ingelost: Maria is hier met haar kind afgebeeld. De vaas met witte lelies, een symbool voor de zuiverheid van Maria, is in de zeventiende eeuw verdwenen en is vervangen door een barokke marmeren reliekhouder die gewijd is aan de heilige Carlo Borromeo.
Pontormo ‘Annunciatie’ (westgevel)
“Op de wand met het raam zijn er twee figuren in fresco: aan de ene kant de Maagd en aan de andere kant de engel die haar de boodschap aanzegt, maar beiden zozeer met verdraaiingen weergegeven dat hieruit blijkt wat ik al eerder heb gezegd, namelijk hoe zijn bizarre, zonderlinge brein nooit ergens tevreden mee was.” Giorgio Vasari ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 deel II 147
De bijna dansende bewegingen van de figuren in het altaarstuk keren terug bij de engel Gabriël en Maria. De engel met zijn opwaaiend gewaad lijkt net geland te zijn. Maria die de trappen oploopt, draait zich om en kijkt Gabriël aan. Zo te zien lijkt Maria verbaasd als zij de woorden van de engel hoort er is bijna sprake van ongeloof.
Pontormo schilderde niet de stralen bij de Annunciatie zoals Baldovinetti dit in de kapel van de Portugese kardinaal nog gedaan had. Pontormo is de eerste geweest die een Annunciatie met een echt raam schilderde zonder stralen. De stralen van de heilige geest, gesymboliseerd door een duif, stellen de incarnatie (lat. incarnare: in het vlees komen) voor. Dit is het moment ‘waarop de Maagd Maria wordt bevrucht, d.w.z. het moment van Christus’ menswording door de Heilige Geest die is neergedaald van God.’ (Klik hier bij Wikipedia voor meer informatie over de menswording van Christus).
Glas-in-lood raam Capponi-kapel In situ
Het licht zelf dat door het gekleurde glas in de kapel naar binnen valt, symboliseert de incarnatie. Niet langer meer verf en goud als stralen, maar licht als een metafoor voor de aanwezigheid van de Heilige Geest. Marcillat beeldde in het raam tussen de engel Gabriël en Maria een kruisafname en een graflegging af. Hiermee wordt de hele geschiedenis van de verlossing van de mens weergegeven. Blijft de vraag: wat Pontormo met zijn fresco’s en zijn altaarstuk wilde zeggen?
