Piazza di San Pietro en Bernini
Ponte Sant’Angelo Castel Sant’Angelo Twee engelen Ponte Luchtfoto
Engel Ponte Angelo Bernini’s engel
Twee engelen Wikipedia
We lopen verder naar het westen en komen bij de Tiber. We worden verwelkomd door engelen. Deze engelen zijn ook door Bernini ontworpen. Zij wijzen ons er al op dat we naar de kerk lopen waar Petrus begraven ligt: de apostel die Christus als de eerste paus heeft aangewezen. We lopen vervolgens door de Via della Conciliazione, een brede straat naar de Sint Pieter die Mussolini heeft laten aanleggen.
Zicht vanuit de Sint-Pieter op de Via della Conciliazione Sint-Pietersplein
Vóór de ingrepen van Mussolini Situatie in 1890
We zien al direct de beroemde armen die de bezoekers ontvangen. Hier zal ik ter plekke uitleggen hoe dit symmetrische grote plein is gebouwd (Wikipedia).
Giovanni Battista Gaulli ‘Alexander VII’ ca. 1667
Paus Alexander VII (Guido Ubaldo Abbatini) gaf Bernini de opdracht een mooi en indrukwekkend plein te ontwerpen. Het is niet toevallig dat juist deze paus zo gevoelig was voor imposante architectuur. Als Alexander weer eens door Rome trok op weg naar een audiëntie in de een of andere kerk dan nam hij altijd duizend soldaten mee. Deze soldaten moesten op wacht staan bij opvallende plekken in de stad. Bovendien vroegen zij dan het publiek om aandacht als de paus langs kwam. Twee bereden regimenten in volle uitrusting volgden de paus als hij op pad was. In het kader van al deze pronkzucht paste grootse architectuur in de stad als een mooi decor. Waarbij een indrukwekkend plein voor de bezoekers van de Sint Pieter van groot belang was. Het ontwerp en de bouw ervan hebben heel wat voeten in aarde gehad. Bernini heeft nogal wat tegenwerking gehad, maar slaagde er toch in om van het plein met de aangrenzende gebouwen een geheel te maken.
Israël Silvestre, Panorama Vaticaan vanaf de koepel van de Sint-Pietersbasiliek 1641 (detail).
Het plein tijdens de bouw en rechts de toren van Bernini in aanbouw, die al snel wegens een slechte fundering moest worden afgebroken
Bovenste raam Apostolisch paleis Zegeningsloggia
Het plein werd gebruikt door de vele bezoekers en toehoorders als de paus een toespraak hield. Met Kerstmis en Pasen geeft de paus zijn zegen vanuit de buitenloggia: het raam in het midden van de gevel van de Sint Pieter. Vaak zegent de paus de menigte ook vanuit zijn vertrek in het paleis (Wikipedia): van het bovenste raam van het bouwblok dat met een hoek op de noordelijke arm staat. Hierdoor moest het plein geschikt zijn voor beide richtingen. Het plein zelf is een combinatie van een ovaal (het Piazza Obliqua) dat aansluit op een trapezium (het Piazza Retta) dat direct vóór de gevel van de Sint Pieter is gesitueerd. De plattegrond Sint Pieter en het plein (trapezium en ellips) met de colonnade van Bernini. Architecten: Bramante (centraalbouw), Michelangelo, della Porta en Vignola. Schip narthex en gevel: Maderno. Plein, scala regia, baldacchino, graftomben: Bernini.
Piazza Retta op de voorgrond Piazza Obliqua Sint-Pieter en het plein luchtfoto
Het Piazza Obliqua bestaat uit twee bogen van een cirkel die uit elkaar zijn getrokken. Hierdoor wordt het statische effect, of een vorm die uitsluitend naar zichzelf verwijst, zoals een cirkel of een vierkant doorbroken. Het centrale motief van het Piazza Obliqua zijn de colonnades met een diepte van vier zuilen. Elke arm heeft drie doorgangen: twee smalle voor de voetgangers en één brede in het midden voor de rijtuigen. De zuilen zijn radiaal geordend als waren het de spaken van een fietswiel. De ‘spaken’ komen bij een punt of naaf bij elkaar tussen de fontein (Wikipedia) en de obelisk (Wikipedia). Als het brandpunt bij de beide fonteinen zou zijn geplaatst dan zou de spanning tussen de zijden en de centrale ruimte zijn verdwenen. Het Piazza Retta heeft de vorm van een trapezium gekregen. Bernini is hier geïnspireerd door Michelangelo’s Piazza del Campidoglio.
Ook Buonarroti gebruikte bij zijn plein een trapezium in combinatie met een ovaal. In het midden hiervan plaatste hij het beroemde ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius De uiteindelijk gebouwde gevel van de Sint Pieter wijkt af van Maderno’s ontwerp. Hierdoor is gevel van de Sint Pieter te breed in verhouding tot de hoogte. Carlo Rainaldi heeft trouwens nog een ontwerp voor het plein gemaakt, maar dat is gelukkig niet geaccepteerd. Deze wanverhouding van de gevel ten opzichte van de hoogte heeft Bernini, althans optisch, voor de bezoekers van de kerk redelijk verborgen door het plein de vorm van een trapezium te geven. De korte voorzijde van het Piazza Retta maakt dat de gevel smaller lijkt dan hij in werkelijkheid is. De zuilengangen waren bedoeld voor de bezoekers en de deelnemers aan de processies om bescherming te bieden. Volgens de voorschriften mochten de kardinalen en andere hoge prelaten met een rijtuig naar de ceremoniën in de Sint Pieter. Het lagere volk moest natuurlijk te voet.
Virgilio Spada (Bernardino Spada boer) is de man geweest die de drie doorgangen in de ‘armen’ of de zuilengangen heeft bedacht. Eén brede voor de rijtuigen van vierentwintig palmi oftewel vijf meter en twee smalle aangrenzende voor de voetgangers. Uit vele anekdotes is bekend dat Bernini nogal ijdel en zelfingenomen was. Hij was zeer afkerig van ideeën van zijn ondergeschikten of figuren met minder talent dan hij. Spada wist dit ook en zocht een handige manier om zijn idee van de drie doorgangen toch aan de man te brengen bij Gianlorenzo en wel zo dat de eer aan Bernini werd gelaten. In Spada’s voorstel aan Alexander VII geeft hij de paus de volgende raad mee: “Het niet moeilijk zou zijn om een manier te vinden waardoor de cavalier Bernini de auteur lijkt te zijn, zodat hij niet geërgerd zal raken omdat anderen zijn ontwerp willen verbeteren.” Vrij vertaald uit: Marder, ‘Bernini and the art of Architecture’, New York, London, Paris, Abbeville Press, 1998 blz. 138.
Een wezenlijk kenmerk van dit plein is de combinatie van een trapezium met een haaks op de verticale as geplaatst ovaal. Ik zal ter plekke met een ‘A-3tje’ laten zien dat Bernini in een van zijn eerste ontwerptekeningen nog uitging van een plein dat uit een trapezium en vierkant is opgebouwd. Gianlorenzo gaf Alexander VII de eer voor het dwars geplaatste ovale plein. Deze geste is vaak ten onrechte geïnterpreteerd als een gebaar om de paus te vleien. Waarschijnlijk is het wel degelijk de uitvinding van de paus zelf geweest zoals onder meer uit een tekening met zijn handschrift blijkt.
Caspar van Wittel ‘Sint-Pietersplein’ 56 x 109cm, 1715
Viviano Codazzi ‘Sint-Pietersplein vóór de bouw van de colonnades Prado, Madrid
Terwijl de gepaarde pilasters langs de gangen aan beide zijden van het Piazza Retta ‘marcheren’ is dit niet het geval bij de zuilen van de armen. De vier rijen zuilen lossen deels op door het licht en de schaduw die door de vier achter elkaar geplaatste zuilen spelen. Doordat het licht op de voorste zuilen valt en de schaduw op de achterste zuilen doet de wet van Apelles zijn werk. Wat dit betreft is Bernini duidelijk beïnvloed door het Tempietto van Bramante. De zuilen bij de arm geven een afwisseling van licht en schaduw van leegte en volume. Doordat voor het oog van de kijker die over het plein loopt de voorste rij zuilen sneller verschijnen dan de achterste ontstaat er ook nog een stereoscopisch effect. Het lijkt alsof de achterste rij zuilen veel verder weg is dan in werkelijkheid. Je krijgt hetzelfde geheimzinnige effect als je vanuit een stilstaande trein naar een vertrekkende trein kijkt. Deze ervaring ondergaat de wandelaar ook die op weg is naar de Sint Pieter. Daar komt nog bij dat door de vorm van het Piazza Obliqua dat dwars staat op het Retta de afstand tussen de basiliek en de rand van het Piazza veel korter lijkt. De vorm van het Piazza Retta met zijn contra perspectivische werking maakt dat de gevel dichterbij lijkt dan de werkelijke afstand zou doen vermoeden. Het resultaat is dat de ruimte tussen de Sint Pieter en de grote stad optisch sterk wordt samengetrokken.
Er was felle oppositie tegen de plannen van Bernini met het plein. Zo zijn er een flink aantal tekeningen gemaakt die spotten met de plannen van Gianlorenzo. Zo werd over de zuilen van de colonnade als waren het rietstengels.