Piazza del Popolo en het stratenpatroon
Piazza del Popolo Porta del Popolo Lievin Cruyl ‘Piazza del Popolo’1664
lsrael Silvestre ‘Santa Maria del Popolo and Piazza del Popolo’ ca. 1650
We gaan met de metro naar het Piazza del Popolo en stappen uit bij Flaminio. We staan dan direct op het plein waar je al eerder geweest bent, maar dan om de Santa Maria del Popolo te bezoeken. Wij bekijken nu de beroemde ‘drietand’, die in Europa nog school zou maken (o.a. in Versailles). De drie straten: Via Clementina (links tegenwoordig de Via del Babuino) in het midden Via del Corso (luchtfoto) en rechts de Via Leonina (tegenwoordig de Via di Ripetta).
Ippolito Caffi Belluno’ Piazza del Popolo ca. 1847
Caspar van Wittel ‘Zicht op Rome met het Piazza del Popolo’ ca. 1718
Santa Maria dei Miracoli en Santa Maria in Montesanto Luchtfoto drietand
Piranesi ‘Veduta della Piazza del Popolo’ ca. 1750
Zoals reeds eerder beschreven wordt vooral in de 16e eeuw het stratenpatroon van de stad flink aangepakt. In tegenstellingen tot veel andere Italiaanse steden zoals bijvoorbeeld Florence en Venetië, waren de Middeleeuwen geen gunstige periode voor Rome. Van 1309-1377 waren de pausen in ballingschap in Avignon. Na het westerse schisma waren er twee pausen en nog later zelfs drie. Als Martinus V in 1417 tot paus wordt gekozen, zetelt hij weer in Rome. Er was veel werk aan de winkel; de stad was door allerlei feodale twisten danig toegetakeld. Het herstel van Rome gebeurde bijna helemaal door kunstenaars van buiten Rome die naar de eeuwige stad trokken. Het grote belang van Martinus V was dat hij het ‘magistri viarum’ in het leven riep. Dit was een instelling waar een groep specialisten, waaronder architecten en ingenieurs, met grote bevoegdheden werkten. Zij hadden tot taak om straten recht te trekken en daar waar nodig ook nieuwe straten aan te leggen.
De latere pausen zouden dankbaar gebruik maken van het ‘magistri viarum’ oftewel het bureau. Naarmate de ‘magistri viarum’ meer bevoegdheden krijgt, wordt de invloed ook steeds groter. Het bureau heft belastingen, maakt plannen, onteigent huizen en grond en zorgt voor de uitvoering van de plannen. Voor grote prestigeobjecten wordt er vaak een beroep gedaan op externe adviseurs zoals Sangallo de Jongere of Raphaël. De hoofden van het bureau zaten vaak in hoge posities in de curie of waren ambassadeur.
In 1550 is het gedeelte van Rome dat bewoond wordt nog maar een fractie van de stad uit de oudheid. Hele stukken tussen de oude Aureliaanse muren waren dunbevolkt (zie: G.B. Falda Plattegrond van Rome, Rijksmuseum Amsterdam). Er waren vele ruime tuinen, wijngaarden en gebieden vol met brokstukken en klassieke ruïnes. De inwoners waren geconcentreerd in enkele kernen die altijd rondom belangrijke christelijke basilieken lagen. Pelgrims volgden hun ‘staties’ langs de belangrijkste kerken (Wikipedia).
A. Lafreri en A. Brambilla ‘Zeven kerken van Rome’ 1575
Via del Governo Vecchio Via del Pellegrino
De pausen wilden in de tweede helft van de 16e eeuw deze gebieden beter toegankelijk maken door de aanleg van nieuwe straten, oude straten te verbeteren en de nodige doorbraken te forceren. Dit betekende dat het middeleeuwse stratenpatroon en sommige oude wegen uit de oudheid moesten worden aangepakt. Er kwam een nieuw net van straten over het middeleeuwse en klassieke Rome. De meeste pausen haalden slechts een ‘regeerperiode’ van tien jaar. Stadsplanningen waren dan ook altijd een kwestie van vele pausen. Iedere paus wilde ‘zijn’ straat doorbreken of op zijn minst rechttrekken. In de wirwar van kronkelende straten waren er twee slingerende hoofdaders: de Via del Governo Vecchio en de Via del Pellegrino (deels nog bestaande straten).
Ponte Sisto als verbinding tussen Trastevere en andere zijde van de Tiber
Er werden drie manieren gebruikt om betere verbindingen in de stad te maken:
- Bestaande straten rechttrekken zoals de Via dei Pettinari (loopt uit op de Ponte Sisto, de straat werd verhoogd).
- Een in onbruik geraakt tracé uit de oudheid restaureren zoals de Via della Lungara (loopt naar Trastevere langs de ingang: Accademia dei Lincei van de Villa Farnesina ingang) en het herstel van de Ponte Sisto om zo een betere verbinding te krijgen tussen Trastevere en aan de andere kant van de Tiber.
- Een volkomen nieuwe doorgang maken. Zo brak Alexander VI in 1500 een ruimte van 450 meter open in de wijk van Borgo en dat in het heilige jaar waar veel bezoekers op af kwamen. Julius II ging nog verder, hij legde dwars door de volkse wijk, Trastevere, de Lungaretta (700 meter) aan die naar de Ponte Palatino loopt. Verder forceerde Julius II een doorbraak met de Via Giulia.Tenslotte verbreedde hij nog de Via dei Banchi (Vecchi; rode lijn) om deze straat van bankiers in één lijn te brengen met de Ponte Sant ’Angelo.
Zie hier voor kaart: de ontsluiting van Rome in de 16e eeuw met een netwerk van rechte straten en het plan van Sixtus V. Nieuwe ideeën worden toegepast op het stadspatroon zoals de drietand, kaarsrechte straten en een netwerk van brede hoofdstraten. Ten noorden van de middeleeuwse kern strekte zich het nagenoeg lege Marsveld uit. Hier liep een straat die later verlengd is en omgevormd tot de Corso. Sixtus IV had een begin gemaakt met de bebouwing van het gebied. Hij liet een wijk aanleggen aan de rand van de stad. Grote groepen uit de Zuid-Slavische kust waren voor de Turken gevlucht en vonden hier een plek om te wonen. Piazza del Popolo vóór de grote reconstructie. Meer informatie bij Wikipedia: Sixtijnse stadsuitbreiding van Rome.
Sebastiano del Piombo ‘Clemens VII’ ca. 1531
De plattegrond van deze nieuwe wijk wordt tot op de huidige dag bepaald door de beroemde ‘drietand’, de eerste in de geschiedenis. De Corso lag er al. Daarnaast was er nog één rechte straat. Later volgde er nog een derde en wel de Via Leonina (tegenwoordig de Via di Ripetta; nabij de Tiber). De Via Leonina werd in 1518 door Leo X ingewijd. De straat Leonina eindigt bij het Palazzo Madama van de Medici (Leo X was een Medici). Hierdoor kon vanaf de Porto Popolo in een rechte lijn van twaalfhonderd meter via de Ripetta en de Via della Scrofa naar zijn paleis lopen. Het tracé ging net als de Via della Lungara eerst door tuinen. De aanleg van de Via Leonina stond onder leiding van Raphaël en Sangallo de Jongere. De financiering gebeurde onder meer door een speciale belasting voor de omwonenden. Dit zouden vooral prostituees zijn geweest. Bovendien leenden belangrijke bouwers geld aan Julius II. Zij waren rijk geworden van de bouwzucht van Julius II dus kon er nu wel een lening vanaf. Op het moment dat Clemens VII paus wordt, is de Via Leonina nog maar nauwelijks begaanbaar. Clemens VII kwam met het plan om een derde straat vanaf de voet van de heuvel aan te leggen: de Via Clementina, tegenwoordig de Via del Babuino. Dit was het sluitstuk van de drietand.
Onder Paulus III (1534- 1549) wordt het Marsveld pas echt bij de stad betrokken. Het Marsveld moest de groei van de bevolking onder Julius II, vooral die van Trastevere, opvangen. Door twee rechte straten in de wijk Trastevere kwam er een goede aansluiting op het Marsveld. Aan weerskanten van de Tiber werden rechte straten gemaakt en wel: de Via Giulia en de Via della Lungara. Deze werden bovendien nog verbonden door de Via della Lungarette die aansloot bij de Ponte Palatino waardoor je makkelijk aan de andere kant van de Tiber kunt komen. Deze verbindingen zijn bescheiden begonnen met de aanleg van de Via Paolo waardoor er een goede verbinding (rode lijn) ontstond tussen de Ponte Sant’Angelo en de Via Giulia.
Eerst werd de Via Trinitatis (nu Via Condotti; haaks op de Spaanse trappen) aangelegd. Hierdoor werd de verbinding tussen het Vaticaan en het Marsveld beter en dan met name de Trinità dei Monti. Door deze aanpak kwam er een goede verbinding tussen het zuidelijke en het noordelijke Marsveld. Als dit het geval is, kan de drietand ook weer verder ontwikkeld worden.
Het Piazza del Popolo wordt door de goede verbindingen ook veel belangrijker. Sixtus V (The MET) markeert in 1589 het convergentiepunt van de drie straten met een obelisk. Bij de Ponte Sant’Angelo ontstaat nog een kleine drietand bij de Via di Panico, de Via Paola en Via dei Banchi (begindeel heet tegenwoordig Via B. San Spirito). Oorspronkelijk lag aan het einde van de grote driehoek bij de Tiber een mooie aanlegsteiger: de Porto di Ripetta deze is later helaas aan de regulering van de Tiber opgeofferd.
C. A. van Wittel ‘Porto di Ripetta’ ca. 1678 De huidige situatie
De nieuwe straten trokken zich niets aan van de glooiingen. Ze gaan nu eens twaalf meter maar soms ook twintig meter omhoog en omlaag. In 1574 kwam er een bul (Quae publica utilia) van Gregorius XII waarin het verplicht werd de openbare ruimte af te bakenen. Huizen die niet aan de rooilijn van de nieuwe straten lagen, werden verplicht om een hoge muur langs de rooilijn te bouwen ook al was dit precies voor je deur en raam. Obelisken hadden de functie om de assen te markeren.
We nemen de linkerstraat van de drietand, de Via dei Babuino (de vroegere Via Clementina) lopen langs de Spaanse trappen en komen dan in de smalle en drukke Via di Propaganda Fide (rechts naast de voorste gevel van het Palazzo di Propaganda Fide)
COLLEGIVM VRBANVM DEPROPAGANDA FIDE
Palazzo Propaganda Fide
