Piazza del Campidoglio
Paul-Marie Letarouilly ‘Facade Palazzo dei Senatori’ 19e eeuw
Het middeleeuwse Rome had geen centrum. Het oude Forum Romanum en de Capitolijn waren grotendeels onder het zand verdwenen zoals dit te zien is in een tekening van Maarten van Heemskerck uit ca. 1535.
Piazza del Campidoglio Johannes van Doetecum (Hieronymus Cock) na en vóór de ingreep van Michelangelo midden 16e eeuw. Rechts Palazzo dei Conservatori (zuiden), Palazzo dei Senatori (oosten) en het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius
Luchtfoto Campidoglio en het Forum Romanum
Capitolijn in de Oudheid maquette
Piazza del Campidoglio 1618
Piazza del Campidoglio 19e eeuw
Plattegrond 19e eeuw
In de 12e eeuw wilde het stadsbestuur een nieuw centrum oprichten. De keus viel op de Capitolijn. Hier hadden in de glorietijd van Rome de belangrijkste tempels gestaan waaronder de tempel van Jupiter. Voor meer informatie over de tempel van Jupiter klik hier bij Wiebe Koopmans en bij Wikipedia). Terwijl andere Italiaanse steden wel mooie centrale pleinen hadden zoals Siena lukte dat Rome pas echt in de 16e eeuw. Michelangelo Buonarroti werd op tien december 1537 op de Capitolijn, op tweeënzestigjarige leeftijd, tot ereburger van Rome benoemd.
In het begin van de 16e eeuw stonden er al twee gebouwen uit het quattrocento: aan de zuidkant het Palazzo dei Conservatori en aan de oostkant het Palazzo dei Senatori. Van bestrating was geen sprake het geheel zag er verwaarloosd uit. In dezelfde maand dat Buonarroti tot ereburger van de stad verheven werd, is het ruiterstandbeeld, dat eerst op het Piazza San Giovanni in Laterano (Maarten van Heemskerck) stond, overgebracht naar de Capitolijn (10 december 1537). Maarten van Heemskerck heeft in 1536 nog een tekening gemaakt van het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius toen het nog bij het Laterano stond.
Ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius replica
Origineel Zijkant
Maarten van Heemskerck heeft in 1536 nog een tekening gemaakt van het ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius toen het nog bij het Laterano stond. Meer lezen over het ruiterstandbeeld in de Magistri Gregorii narratio de mirabilibus urbis Romae (vertelling over de wonderen van de stad Rome) uit de 12e of 13e eeuw klik hier bij Leo Nellissen.
Daniele da Volterra ‘Michelangelo’
Er is veel niet bekend over de bouwgeschiedenis. Wel weten we uit de bronnen dat Michelangelo aan tenminste vier eisen bij zijn ontwerp moest voldoen:
- Het geheel moest een mooie toegang voor de stad worden. Er is niet zoveel bekend over de totstandkoming van het plein
- Het plateau moest gelijk worden gemaakt.
- De twee vervallen palazzi moesten gerestaureerd worden.
- Het geheel moest een eenheid worden en vijf toegangen krijgen.
Buonarroti zag de mogelijkheid voor een grandioze opzet, maar hij moest het plan wel goed gedoseerd brengen. Het budget van de stad was beperkt en het bestuur zou zeker steigeren als hij zijn totale plan in een keer volledig uit de doeken zou doen. De campanile van het Palazzo dei Senatori moest naar het midden verplaatst worden en er moest vanwege de symmetrie een derde paleis bijkomen: het Palazzo Nuovo (Michelangelo’s ontwerp van Piazza del Campidoglio). De oude paleizen liet Michelangelo intact, maar hij zorgde wel voor nieuwe gevels. Dit was esthetisch niet alleen beter, maar bovendien financieel ook nog voordeliger. Het probleem van het plein was dat de twee paleizen in een hoek van tachtig graden ten opzichte van elkaar stonden. Deze vreemde hoek buitte Buonarroti juist uit door het plein de vorm van een trapezium te geven. Klik hier bij Wiebekoopmans voor aanklikbare plattegrond van het Piazza del Campidoglio
Etienne Dupérac naar Michelangelo’s ontwerp
Rijksmuseum, Amsterdam
Daniele da Voltera Michelangelo The MET
G. P. Panini ‘Veduta della Piazza del Campidoglio’ ca. 1750
Plattegrond met gebouwen:
Palazzo dei Senatori (Oost)
Palazzo dei Conservatori (Zuid)
Palazzo Nuovo (Noord gebouwd in de 17e eeuw)
Het huidige Piazza del Campidoglio
Palazzo Senatori rond 1300
Vóór de ingrepen van Michelangelo
Situatie voor de 16e eeuw
Étienne Dupérac ‘Perspectief’ naar een ontwerp van Michelangelo 1567
Iets dat Bernini nog zou inspireren bij het plein dat hij voor de Sint Pieter ontwierp. De gehele opzet voldeed precies aan de eisen die Michelangelo in een beroemde brief van hem over architectuur als volgt heeft geformuleerd:
Als een plan verschillende delen heeft, moeten al die [delen] van dezelfde kwaliteit en hoeveelheid zijn en op dezelfde manier worden samengesteld, en in de stijl en de proporties moeten ook overeenstemmen. […] net als de neus, die in het midden van het gezicht is, en geen verbintenis heeft met het een of andere oog, maar de ene hand moet wel als de andere zijn en het ene oog moet wel overeenkomen met het andere. En zeker, moeten de architectonische elementen afgeleid worden van het menselijke lichaam. Diegene die de menselijke figuur niet beheerst en het belangrijkste van al de anatomie [van de mens] kan er [architectuur] niets van begrijpen.
Michelangelo in een brief aan kardinaal Rodolfo Pio (Sebastian del Piombo). Geciteerd en vertaald uit: James S. Ackerman, ‘The architecture of Michelangelo’, Penguin Books, London, 1971 (reprinted 1995) blz. 37
Palazzo dei Senatori (voorzijde) en het tabularium (achterzijde) Facade detail
Luchtfoto Piazza del Campidoglio en het Forum Romanum
Piazza del Campidoglio en een deel van het oude Forum Romanum
De ogen moeten symmetrisch zijn (Palazzo dei Conservatori en het Palazzo Nuovo) maar de neus Palazzo dei Senatori en het ruiterstandbeeld moet uniek zijn. Bij het plein voor de Waag in Deventer is van een sterke eenheid geen sprake noch vanogen en een neus.Hier nog een panorama van het plein. Ter plekke kun je zien hoe subtiel Michelangelo door zijn ontwerp de bezoekers langs het plein leidt. Hiervoor heeft Buonarroti niet alleen gebruik gemaakt van een slimme bestrating. In het midden van het plein ontwierp Michelangelo een ovaal. Michelangelo schijnt zelfs een passer te hebben ontworpen om de ovalen op papier te kunnen trekken. Het is uit vier in elkaar geplaatste driehoeken opgebouwd waardoor er een twaalfhoekige ster ontstaat met in het midden het ruiterstandbeeld. Het ovaal is iets verzonken in het plein en wordt omgeven door drie lage treden. Binnen de omlijsting van de drie trapjes loopt het ovaal naar het midden op.
Hierdoor kijkt Marcus Aurelius op zijn paard ook echt vanaf het hoogste punt uit. Verder zullen we bekijken hoe handig Buonarroti gebruik heeft gemaakt van de ruimte tussen de drie palazzi en dan vooral van de loggia’s. Michelangelo schiep een ruimte die lijkt op een grote kamer of salone, maar dan wel zonder plafond. De gevels van de beide palazzi aan de zijkanten zijn identiek en zeer interessant. Ter plaatse zal ik uitleggen hoe slim de drie paleizen tot een architectonische eenheid zijn gesmeed en hoe hij heeft gestreefd naar een balans tussen de horizontale en verticale bouwelementen. Om dit laatste te bereiken heeft Buonarroti voor het eerst in de geschiedenis de kolossale orde gebruikt.
Eén palazzo, het Palazzo Nuovo, zou niet eens gebruikt worden, maar uitsluitend als een architectonisch scherm voor het piazza dienen. Later bleek uiteindelijk de beeldencollectie zo groot dat het nu een museum geworden is, net als het aan de overkant liggende Palazzo dei Conservatori.
Castor en Pollux bij de trappen Castor en Palazzo Nuovo
We lopen nog de beroemde trap, de cordonata, af om hem vervolgens weer op te gaan. Pas dan ervaar je echt hoe het Piazza del Campidoglio langzaam en deel voor deel aan de wandelaar onthuld wordt. Je ziet dan ook de twee beroemde klassieke beelden van Castor en Pollux aan weerszijden van de trap staan.
Tijd om de twee musea te bezoeken die nu in het Palazzo Nuovo en het Palazzo dei Conservatori zijn, hebben we helaas niet. Wel zullen we nog even de overblijfselen van het gigantische beeld van Constantijn kunnen bekijken.
Fragmenten van het beeld van Constantijn Hoofd Voet
Israël Silvestre ‘De Capitolijn in Rome’ 1631-1691 Huidige situatie
Caspar van Wittel ‘Veduta van Campidoglio en dell’Aracoelli’ ca. 1682
We lopen wederom de cordonata af en gaan nu een middeleeuwse trap op die maar liefst 124 treden telt.
Santa Maria in Aracoeli De trappen
