Palazzo Farnese
Rafaël ‘Alessandro Farnese’ (Paulus III)
Titiaan ‘Paulus III’ (Toledo kathedraal) Gezicht
Als Alessandro Farnese in 1534 paus wordt (Paulus III), wil hij het familiepaleis waar al negentien jaar aan gebouwd was natuurlijk flink uitbreiden. De oorspronkelijke opzet is van Antonio da Sangallo (de plattegrond Farnese), maar in 1534 moet dit paleis nog groter worden dan het paleis van het Vaticaan. Als Sangallo in 1546 sterft, vraagt de paus aan Michelangelo om het werk te voltooien.
Palazzo Farnese Plattegrond Inzoomen
De architecten Michelangelo en Sangallo stonden in hun opvattingen over architectuur bijna haaks op elkaar. Als Michelangelo opdracht krijgt om de nieuwe Sint Pieter te voltooien, breekt hij het deel dat Sangallo had laten bouwen weer af. Dit kon Michelangelo bij dit paleis niet doen. De bouw was te ver gevorderd. Vasari die vlak na de dood van Antonio Rome verliet, was bang dat het paleis nooit voltooid zou worden. Bovendien vreesde hij dat het product van twee architecten met zulke verschillende ideeën niet zou resulteren in een harmonieus paleis. Op beide punten zou deze schrijver en kunstenaar ongelijk krijgen.
Palazzo Farnese Facades voorzijde en binnenhof
Michelangelo die niet goed met anderen kon samenwerken, heeft slechts een paar ingrepen gepleegd bij de kroonlijst en de ramen. Toch hebben de toevoegingen van Michelangelo het ontwerp van zijn voorganger op enkele cruciale punten ingrijpend veranderd. Sangallo’s benadering van de façade gaat uit van een neutraal plat vlak waar deuren en ramen net als reliëf tegenaan worden geplakt. Je zou bij wijze van spreke de aedicula’s er zo af kunnen halen zonder het muurvlak te beschadigen. Deze benadering gaat terug naar Bramante en Raphaël. Daar komt nog bij dat het raam als moduul gebruikt wordt. Je kunt het gebouw heel makkelijk in de hoogte of breedte uitbreiden door er gewoon nog een raam (moduul) bij aan te plakken. Sangallo had ook alleen de iets afwijkende ingangspartij getekend en één raampartij. Dit was voldoende voor de steenhouwer en metselaars. De travee van de raampartij kon gewoon vermenigvuldigd worden. Dit is wel een compleet andere werkwijze dan Michelangelo aanhing zoals je dit al op zondag bij zijn gevels van de Palazzi bij het Campidoglio gehoord en gezien hebt.
Jacopo Zucchi ‘Giorgio Vasari’ 1571-1574
Paus Paulus III had Sangallo, toen deze nog leefde, verder laten bouwen aan het paleis van de familie Farnese, maar nu de grote, bovenste kroonlijst gemaakt moest worden, die de uiterste rand van het dak vormde, wilde Zijne Heiligheid dat Michelangelo hier een ontwerp voor zou maken dat ook onder zijn leiding moest worden uitgevoerd.Niet in staat deze paus, die zoveel achting voor hem had en hem zo vriendelijk bejegende, iets te weigeren, liet Michelangelo een houten model vervaardigen, van het juiste formaat, zes el lang, en dit liet hij op een van de hoeken van het paleis plaatsen zodat men kon zien welk effect dit gaf; het viel bij Zijne Heiligheid en bij heel Rome in de smaak, waarna het deel dat men nu ziet werd uitgevoerd, en deze lijst werd mooier en gevarieerder dan alle, antieke zowel als moderne, die men ooit heeft gezien; vandaar dat de paus, na de dood van Sangallo, wilde dat Michelangelo ook de verantwoording voor dit gebouw op zich nam, en Michelangelo maakte er het grote bont marmeren venster met prachtige zuilen, boven de hoofdingang van het paleis, met een groot, origineel en prachtig marmeren wapen [drie meter hoog] van paus Paulus III, de stichter van dit paleis.” Giorgio Vasari, ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 (twee delen, oorspronkelijke uitgave 1568), Deel II blz. 250 – 251
Daniele da Volterra ‘Michelangelo’ ca. 1545
Op het moment dat Michelangelo het werk na de dood van Antonio da Sangallo overneemt, is de derde etage tot aan de kroonlijst klaar. Michelangelo besluit eerst de gevel te voltooien, daarna de zijgevels en tenslotte het binnenhof. Bij de façade voerde Michelangelo drie veranderingen door:
1. Een andere kroonlijst
2. De bovenste verdieping werd verhoogd
3. Ander raam boven de ingangspartij
Michelangelo verhoogde de laatste verdieping ook. Dit om de ruimte tussen de frontons van de ramen en de zware kroonlijst beter te laten uitkomen. Zo’n verhoging ging in tegen een lange traditie. Het was gebruikelijk om de hogere verdiepingen steeds iets minder hoog te maken. De aanhangers van Sangallo klaagden over de in hun ogen lelijke kroonlijst en de te hoge laatste verdieping. Vitruvius zou zich in zijn graf omdraaien als hij deze kroonlijst zou zien. Het geheel is te groot en te zwaar. Bovendien is het een samenraapsel van Dorische, Ionische en Corinthische elementen: kortom een belediging voor de klassieke canon. Toch is het juist de schoffering van de Vitruviaanse regels die deze kroonlijst zijn kracht geven. De massieve kroonlijst geeft de zwaarte van het gebouw aan. Bovendien verlicht Michelangelo, althans optisch, de zwaarte van de kroonlijst. Dit doet hij door allerlei uitstekende versieringen aan te brengen die het zonlicht vangen. Het werkt als hooglichtjes die tegelijkertijd omgeven worden door een sterke schaduw.
Ramen boven de ingang Wapenschild
Piano nobile achter de ramen
Het raam boven de ingang van Sangallo heeft Buonarroti ook ingrijpend gewijzigd. Michelangelo haalde het fronton weg en maakte van het entablement een architraaf, met daarboven een hoge sculptuur met het wapen (ontwerp van Michelangelo) van de familie Farnese.
Palazzo Farnese en Piazza Farnese Facade Via dei Farnese
Palazzo Farnese en omgeving
Palazzo Farnese
Piano nobile achter de ramen
De overdekte gang die naar het binnenhof leidt, is een zuilengang die gebaseerd is op een basiliek. Het binnenhof wordt vaak als een van de meest indrukwekkendste van de Renaissance gezien.
Het is een volmaakte kubus, waarbij in tegenstelling tot het exterieur de horizontale en verticale elementen geheel in balans zijn. Merkwaardig genoeg is dit uitgebalanceerde geheel ontstaan door een chaotische bouwgeschiedenis. Hier de twee onderste verdiepingen zijn van Sangallo. Wel hebben Michelangelo en Vignola de piano nobile (de mooie eerste verdieping) andere ramen gegeven. Michelangelo heeft bovendien nog een fantasievolle fries als afsluiting van deze etage gemaakt.
De afsluitende verdieping bij het binnenhof is het werk van Michelangelo. De opzet van het binnenhof van Sangallo bood voor Michelangelo veel meer mogelijkheden dan de gevel. Michelangelo kon in dit binnenhof wel een balans tussen horizontale en verticale elementen in de gevel aanbrengen. Sangallo’s ontwerp ging hier veel meer uit van de dragende structuur van een gebouw. Zo vangen pijlers met de Toscaanse zuilen de druk op. Zijn gevel daarentegen was echter niet meer dan een scherm of wand. De orden die Sangallo gebruikt, zijn gebaseerd op het theater Marcellus. Beneden wordt Toscaanse orde gebruikt bij het binnenhof dan volgt de Ionische en als afsluiting de Corinthische.
De kleine, maar wezenlijke veranderingen die Vignola en Michelangelo bij de piano nobile aanbrengen, lijken wel kleine correcties op het oorspronkelijke ontwerp, maar zijn veel belangrijker dan je zou vermoeden. Zo worden er andere ramen gebruikt, die wat speelser zijn. De fries wordt versierd met guirlandes die door maskers worden afgewisseld. Tenslotte wordt de balustrade ook nog veranderd. Door deze wijzigingen wordt deze etage een soort intermediair. Zo kon Michelangelo de afsluitende etage naar eigen inzicht ontwerpen en die toch mooi laten aansluiten op de andere verdiepingen. De twee bovenste verdiepingen van het binnenhof van het Palazzo Farnese. Buonarroti maakt ‘zijn’ verdieping duidelijk hoger dan die van Sangallo. Tussen de tweede en de derde etage is nog een lage tussenverdieping verborgen: een mezzanino (Italiaans voor halve verdieping). De bogen van de arcade op de begane grond en rond de ramen bij de piano nobile keren niet terug in Michelangelo’s etage. De beperkte ruimte voor de pilasters die wel moeten aansluiten op de zuilen eronder vangt Michelangelo op door aan beide zijden nog twee halve ‘schaduwpilasters’ te plaatsen. Iets wat we bij de gevel van de Il Gesù ook al gezien hebben. Als je de gevel goed bekijkt, zie je dat net als bij de twee palazzi aan het Campidoglio Michelangelo ook hier een evenwicht bereikt tussen de verticale en de horizontale delen in de gevel. Heel wat anders dan de gevel aan de voorzijde van het paleis. De details die Michelangelo bij de kroonlijst rond het binnenhof gebruikt zijn vreemde variaties op klassieke decoraties. Als je beneden staat, zie je alleen een spel van schaduw en licht bij de kroonlijst. Het meest opvallende zijn de aedicula’s rond de ramen. Dit vatte in die tijd elke architect als een belediging op. Het lijkt wel alsof Michelangelo hier met opzet architecten zoals Bramante of Sangallo provoceert en choqueert.
Binnenhof van het Palazzo Farnese
Als je de zijlijsten bekijkt, lijken het wel repen stof die vanonder de twee leeuwenkopjes naar beneden hangen en daarbij ook nog niet ophouden bij de vensterbank. Dit gaat tegen alle Vitruviaanse logica in. Dit soort lijsten behoorde op zijn minst de indruk te wekken dat zij het entablement steunen. Het hoofdgestel klopt ook al niet. Hier lijkt Michelangelo wel de spot te drijven met de klassieken en zijn tijdgenoten. Het fronton wordt losgekoppeld van de architraaf zonder enige steun waardoor het zweeft. Het is deze eigenzinnige benadering van de architectuur die Borromini zo aansprak. Ironisch genoeg zouden later in de Barok dit soort motieven veel navolging vinden.
Daniele da Volterra ‘Michelangelo’ ca. 1545
Michelangelo week niet alleen van de Vitruviaanse regels af, maar zijn architectuur is ook dynamisch. Hij betrekt de ruimte buiten het gebouw er heel nadrukkelijk bij. Bovendien gaat hij uit van de persoon die door het gebouw loopt. Het is niet zoals in die tijd gebruikelijk vanuit het perspectief op het papier ontworpen. Michelangelo gebruikte vaak klei voor zijn ontwerpen. Perspectief werkt alleen goed als je het vanuit één punt bekijkt zoals je dit in de S. Ignazio of de Il Gesù bij de plafondstukken hebt kunnen zien. Zo’n benadering is per definitie statisch. Je moet immers op de porfieren schijf in de S. Ignazio staan om het plafondstuk goed te kunnen zien. Michelangelo had een groots plan dat nooit is verwezenlijkt. Het was veel te kostbaar en waarschijnlijk ook niet uitvoerbaar.
[…] in de thermen van Antoninus [Baths of Caracalla] is een blok marmer gevonden, waarvan elke kant zeven el [vier meter] mat en waarin de antieken in reliëf een Hercules hadden gehouwen die boven op een berg de stier bij de hoorns hield, daarin bijgestaan door een andere figuur, en rondom de berg allerlei figuren van herders, nimfen en dieren- beslist een werk van een buitengewone schoonheid, zo volmaakt waren die figuren, gehouwen uit één enkel hard stuk steen, waarvan men meende dat het als fontein had gediend-, en Michelangelo adviseerde deze steen naar de tweede binnenplaats [Palazzo Farnese] te brengen en hem daar te restaureren om hem weer water te laten spuwen, net als vroeger: dit vond men een uitstekend idee. […] En in diezelfde tijd maakte Michelangelo plannen om recht tegenover dit paleis [Farnese] een brug over de Tiber te slaan, opdat men van hier naar hun andere paleis [grenzend aan de Villa Farnesina] en hun tuin in Trastevere kon gaan […].” Giorgio Vasari, ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 (twee delen, oorspronkelijke uitgave 1568), Deel II blz. 251
Giacomo Quarenghi ‘Hercules’
De twee beelden van Hercules die in deze gravure [THE MET] voorkomen, zijn mogelijk kopieën van klassieke beeldhouwwerken. De rechter is herkenbaar als de zogenaamde Farnese Hercules, een Romeins beeldhouwwerk uit de 3e eeuw. Het origineel is van Griekse beeldhouwer Lysippos of één uit zijn kring. Het werd door Alessandro Farnese uit de Thermen van Caracalla in Rome gehaald en verhuisde in 1546 naar het Farnese paleis, waar het generaties lang in zijn eigen kamer stond. In 1787 werd het beeld verplaatst naar Napels en het bevindt zich nu in het Nationaal Archeologisch Museum van Napels. Het standbeeld aan de linkerkant [gravure] lijkt sterk op een Hellenistische of Romeinse bronzen reductie van Hercules gevonden in Foligno, Italië, en staat nu in het Louvre. Geciteerd en vrij vertaald uit George Glazer Gallery
Palazzo Farnese de zaal van Hercules
Dit is ook de reden dat Michelangelo bij de achterzijde van het binnenhof een ruime doorkijk heeft ontworpen. Hij maakt op de begane grond en de piano nobile een open loggia van drie traveeën waardoor je een prachtig uitzicht krijgt op de tuin, de fontein, de brug en het andere paleis van de familie. De tekenaar van de gravure is waarschijnlijk een Noordelijke schilder geweest. Hij heeft volgens de mode van die tijd een landschap met ruïnes afgebeeld. Bovendien heeft Michelangelo ook nog een ontwerp gemaakt voor de bestrating vóór de gevel van het Palazzo Farnese. In deze opzet zijn duidelijke lijnen in de bestrating te zien die naar de ingangsdeur leiden en een prachtig vista laten zien tot aan de andere zijde van de Tiber. Natuurlijk ging dit grootse plan niet door. Hiervoor was zelfs de flink gevulde beurs van de familie Farnese niet toereikend. Vignola en Della Porta hebben de loggia op de piano nobile gewijzigd in vertrekken en twee van de drie openingen op de begane grond gesloten.
Palazzo Farnese terras
A. Specchi ‘Palazzo Farnese loggia’ 1700-1724
Palazzo Farnese facade Tiber zijde Zicht vanuit de loggia
Annibale Carracci ‘Zelfportret op de schilderezel’ 1603 -1604′
Naast de architectuur is het Palazzo Farnese ook bekend om een plafondschildering van Annibale Carracci die over het liefdesleven van de Goden schilderde waaronder Bacchus en Ariadne.
Galleria dei Carracci Wand met sculptuur
Annibale Carracci ‘The loves of the Gods’ Schema van de fresco cyclus
“De liefdes van de Goden is een monumentale fresco cyclus van de Bolognese kunstenaar Annibale Carracci en zijn atelier. Het is te zien in de westelijke vleugel van het Palazzo Farnese. De fresco’s werden destijds enorm bewonderd. De stijl van Carracci is heel anders, weg van het zestiende-eeuwse maniërisme. Het is een voorbode van de ontwikkeling van barok en classicisme in Rome in de zeventiende eeuw.” Bron: Wikipedia vrij vertaald
We lopen weer terug naar de Via Giulia en steken bij de Ponte Giuseppe Mazzini de Tiber over en lopen dan de Via della Lungara in.
