Palazzi Spada en Falconieri
We lopen naar het Palazzo Spada (Wikipedia) waar we een gang van Borromini gaan bekijken.
Facade Palazzo Spada Deel van de facade Binnenhof
G.B. Falda ‘Facade van het Palazzo Spada’ ca. 1655
Deel facade A. Specchi ‘Paleis van kardinaal Spada Piazza capo di Ferro’ 1699
De colonnade achter de glazen deur
ls we bij het Palazzo Spada naar binnen zijn gegaan, vragen we aan de conciërge of hij de deur tot het kleine binnenhof voor ons wil openmaken. Je kunt de gang weliswaar ook door een glazen deur bekijken, maar er vlak voor staan is wel zo aardig
Guido Reni ‘Bernardino Spada’ c. 1631
Borromini had veel contact met de broers Virgilio en Bernardino Spada. Virgilio heeft zelf in nauwe samenwerking met Borromini het ‘Opus Architectonicum’ geschreven. Het werk was voorzien van gravures. In het ‘Opus’ wordt nadrukkelijk verwezen naar Michelangelo als bron voor Borromini, maar ook naar de klassieken. Virgilio was prior van het oratorium waar we net nog geweest zijn. Borromini heeft verscheidene opdrachten aan Virgilio te danken. Zijn broer, Bernardino, was kardinaal. Beiden waren grote liefhebbers van architectuur. Meer lezen over Bernardino Spada bij Wikipedia.
De broers hadden de eigenaardigheid om allerlei architectonische ontwerpen te laten beoordelen door bekende architecten. Zonder dat de architecten dit wisten, waren het vaak ontwerpen van beroemde collega’s. De broers vonden het kostelijk om het commentaar van de architecten op werk van elkaar te bespreken. Borromini krijgt waarschijnlijk rond 1652 de opdracht van Bernardino en Virgilio om aan het einde van een binnenhofje een colonnade te bouwen.
De familie Spada had in Bologna een familiekapel in de S. Paolo Maggiore. Het altaar in deze kapel is door Bernini ontworpen. Op het tabernakel (model) is er een soortgelijke gang afgebeeld zij het in miniatuur. De man die deze miniatuurgang in het tabernakel heeft uitgevoerd voor de Spada’s in Bologna was Padre Giovanni Maria Bitonti. Dezelfde Bitonti heeft ook meegewerkt aan de uitvoering van de colonnade van Borromini.
Borromini’s kolonnade Plattegrond Inzoomen
Zicht vanuit de kolonnade
De ruimte die Borromini voor zijn gang had, was erg kort: slechts 8 meter. De huidige gang is helaas ‘gerestaureerd’ en van de oorspronkelijke drie openingen in het gewelf die het licht moesten doorlaten, zijn er twee dichtgemetseld. Hierdoor is meer het effect ontstaan van een lange donkere tunnel die uitzicht geeft op een beeld in een tuin dat baadt in het licht. Hopelijk mogen we in de colonnade.
Je zult verrast zijn welk een effect zo’n gang heeft. De tuin en het beeld zijn namelijk helemaal niet wat zij lijken. Het kan ook zijn dat een van de vele Romeinse zwerfkatten hier ligt te luieren. In dat geval krijg je ook een verrassend effect. In programma twee krijg je nog te zien hoe Bernini dankbaar gebruik heeft gemaakt van deze gang. Naast deze gang heeft Borromini nog twee ‘illusies’ ontworpen, maar dan in de directe omgeving die aansluit op het Palazzo Spada en het Piazza Capo di Ferro 1639 (Map of Rome tempeste).
“Naast het ontwerpen van verschillende interne oplossingen voor het gebouw [Palazzo Spada], besloot Borromini om de externe realiteit rondom het gebouw virtueel te wijzigen door middel van verschillende “illusies”. De eerste werd verkregen door te schilderen op een [zijmuur] muur van Palazzo Ossoli, die voor Palazzo Spada, een valse gevel bestaande uit travertijnblokken, perfect geïntegreerd met de echte gevel van het gebouw; dit magnifieke schilderij, eeuwenlang verborgen achter lijm- en verflagen, werd begin jaren negentig gerestaureerd (Mario Lolli Ghetti). In het midden van de geschilderde gevel creëerde Borromini een echte nis waarin hij een echte fontein plaatste […].” Bron: Marco Gradozzi vrij vertaald
De Mammelle fontein Vrouw van hout
Het wapenschild van kardinaal Spada op het Palazzo Ossoli
Tegenover het Palazzo Spada op het Piazza Capo di Ferro staat de Mammelle-fontein (fontein met borsten), in een nis in de muur. De originele fontein is in de 18e eeuw verdwenen, maar werd later weer opgebouwd. De oorspronkelijke Herme [prent laat 17e eeuw] is wel vervangen door een monochroom geschilderde levensgrote nieuwe Herme, een vrouw van hout. Het water gutst niet langer meer uit haar borsten hoewel de geschilderde stroompjes dit nog wel suggereren. Het water komt nu uit een leeuwenkop, die het in een ovale sarcofaag giet. Twee leeuwenkoppen leiden op hun beurt het water naar een bassin eronder.
foto’s: Marco Gradozzi; vrouw: Fred Romero
“Na de restyling van het plein wijdde Borromini zich aan de tweede “illusie”, verkregen door de secundaire ingang van het gebouw (Via Giulia) perfect in lijn te brengen met de fontein op Piazza Capodiferro [Capo di Ferro]. Het eindresultaat is ongelooflijk […] de fontein lijkt vanaf de ingang aan de Via Giulia, binnen het gebouw te zijn in plaats van er buiten.” Bron: Marco Gradozzi vrij vertaald
S. Maria dell’Orazione e Morte
We lopen eerst langs het Palazzo Farnese slaan linksaf en dan direct weer rechts en staan dan in de Via Giulia. Het eerste dat we zien, is de gevel van een macaber kerkje.
Dit is de S. Maria dell’Orazione e Morte. Zoals de naam van deze kerk al zegt en je ook aan de schedels op de gevel kunt zien, heeft deze kerk veel met de dood te maken. Sinds 1551 hebben de broeders van dit kerkgebouw onbekende doden verzameld om hen toch nog een christelijke begrafenis te kunnen geven. Mocht je ooit hier op een tijdstip terugkomen dat de kerk open is, dan moet je even naar binnen gaan. Je kunt dan ondermeer een kruisbeeld, een lamp en een kapel zien.
Ingang Schedels en zandloper Interieur
Brievenbus In situ Vandaag ik morgen jij
Er waren twee speciale ‘brievenbussen’ waar de voorbijganger zijn bijdrage voor de doden in kon gooien. Je ziet dan onder meer een altaar met een kruis van schedels. Het lijkt op wat je in programma twee te zien krijgt in de crypte van: de Santa Maria della Concezione dei Cappuccini.
G. Vasi ‘Chiesa dell’Orazione e Morte’ (detail)
“De aartsbroederschap van de Oratie en de Dood had tot doel de doden te begraven die op het platteland waren gevonden of waren verdronken in de Tiber. Van deze doden kon de identiteit niet worden vastgesteld en zij maakten daarom in geen geval aanspraak op een waardige begrafenis. Naast de kerk werden ook een oratorium en een grote begraafplaats gebouwd, deels ondergronds en deels aan de oevers van de Tiber, een begraafplaats die in 1886 bijna volledig werd verwoest met de bouw van de Tibermuren.” Internet
Palazzo Falconieri
Naast deze kerk van de doden zie je een paleis waar Borromini aan gewerkt heeft: het Palazzo Falconieri. In 1645 kocht Orazio Falconieri een kavel dat grensde aan zijn paleis op. Orazio gaf Borromini een jaar na deze aankoop de opdracht om zijn paleis te verbouwen en het uit te breiden. Het oude paleis had aan de Via Giulia zeven traveeën dit wordt met vier uitgebreid. Borromini plaatst er om een goede balans te houden wel een tweede deur bij.
Ingang Palazzo Falconieri Via Giulia Plattegrond Facade aan de Via Giulia
G.B. Falda ‘Facade Via Giulia’ ca. 1655
De hoeken van de gevel worden beëindigd door heel bijzondere pilasters. De pilasters worden naar boven toe niet alleen breder, maar krijgen ook een uniek kapiteel namelijk de kop van een valk. Een toespeling op de naam, valkenier, van de familie. Als je wat verder van de gevel gaat afstaan, zie je dat de valken naar elkaar kijken.
Helaas is ook dit paleis in de 19e eeuw flink ´gerestaureerd’ waardoor heel wat van Borromini´s werk verdwenen is.
We lopen even het hoekje om en kijken dan naar de zuidvleugel van dit paleis. Hier hadden de Falconieri’s een prachtig uitzicht op de Tiber. Dichtbij ligt het Palazzo Farnese waar we hierna naar toegaan.
Palazzo Falconieri Plattegrond Binnenhof
We lopen even het hoekje om en kijken dan naar de zuidvleugel van dit paleis. Hier hadden de Falconieri’s een prachtig uitzicht op de Tiber. Dichtbij ligt het Palazzo Farnese waar we hierna naar toegaan. De architect Giacomo della Porta die onder meer de loggia aan de achterzijde van het Farnese ontworpen had, wilde Borromini natuurlijk overtreffen [twee loggia’s]. Volgens vriend en vijand is Borromini hier ook in geslaagd.
Zijn loggia steekt echt boven alles uit in tegenstelling tot die van Della Porta. De loggia van het Farnese wordt door een zware kroonlijst van Michelangelo op gelijke hoogte met het aangrenzende deel van het gebouw gehouden.
De Janus-hermen bij de loggia van Falconieri boven de zuilen en tussen de balustrade steken duidelijk af tegen de lucht en bekronen het geheel. Als je naar de hoeken van de loggia kijkt, zie je dat Borromini deze niet recht, maar concaaf afsnijdt. Dat zal je na wat je van Borromini gezien hebt inmiddels vast niet meer verbazen.
In his final years, Borromini was given less and less assignments while watching his rival Bernini be Rome’s uncrowned artist. Borromini was so fed up with this that he moved back to his birth town in Lombardy. He eventually returned to Rome. In zijn laatste jaren kreeg Borromini steeds minder opdrachten terwijl zijn grote rivaal Bernini de ongekroonde kunstenaar van Rome was. Borromini had hier zo genoeg van dat hij een tijdje verhuisde naar zijn geboortestad in Lombardije. Uiteindelijk keerde hij terug naar Rome. Volgens zijn biograaf, Lione Pascoli, stierf de kunstenaar in zijn huis op een treurige wijze. Borromini was volkomen manisch geworden. Hij verwaarloosde zichzelf en liep met rollende en doorlopen ogen verdwaasd rond. Zijn neef Bernardo riep de doktor te hulp. De raad van deze doktor was simpel: blijf bij hem, want anders maakt hij een einde aan zijn leven. Op 2 augustus 1667 was het dan zover Borromini deed een zelfmoordpoging, maar het duurde nog uren voor hij stierf. De biechtvader die te hulp werd geroepen noteerde nog de volgende woorden uit zijn mond: hij mocht van zijn knecht geen licht aanlaten om te werken. Borromini maakte in deze dagen meer dan fantastische ontwerptekeningen. Midden in de nacht wordt Borromini wakker en steekt zijn olielamp aan. Francesco Massari zoals zijn knecht heette, dwingt hem het licht weer uit te doen, woedend grijpt Borromini zijn zwaard en gooit zich zijdelings erin. Massari kwam onmiddellijk op het gegil af en trok het zwaard eruit. Borromini vroeg nog om naast Maderno in de S. Giovanni dei Fiorentini begraven te worden. Hij liet nog vijfhonderd dukaten voor zijn knecht na. Klik hier voor Lione Pascoli’s verslag van Borromini’s zelfmoordpoging (hij stierf een dag later).
We keren weer terug en gaan naar een groot paleis dat nu de Franse ambassade is, ongeveer tweehonderd meter lopen.
