Palatijn: Zuid- en Oostzijde
Restanten van het Paedagogium en een luchtfoto
Aan de zuidelijke voet van de Palatijn stond het paedagogium. Waarschijnlijk is dit gebouw een school geweest voor de opleiding van pages aan het keizerlijke hof (voor meer informatie klik hier bij Wikipedia). Een beroemde graffiti is nog steeds bewaard gebleven, waarbij Jezus als een man met een ezelskop aan het kruis was afgebeeld. Het opschrift bij deze karikatuur luidt: ‘Alexamenos aanbidt zijn God’. Een afbeelding van een gekruisigde Christus met een ezelskop was trouwens gebruikelijk om het christendom te bespotten.
Alexamenos aanbidt zijn God Tekening
Zou de tekenaar misschien ook nog gedacht hebben aan het hekeldicht van de Griek Xenophanes toen hij deze graffiti maakte? Deze Griekse zanger, dichter en filosoof schreef het volgende:
‘‘De Ethiopiërs stellen zich hun goden voor met platte neuzen en zwart, de Thraciërs met hemelsblauwe ogen en rode haren. ’[…] “als de runderen, paarden en leeuwen [ezels] handen hadden, zouden ze hun goden schilderen gelijk runderen, paarden en leeuwen, en zouden ze lichamen maken die leken op de hunne.”
Geciteerd uit: Luciano de Crescenzo, ‘ Geschiedenis van de Griekse filosofie van de prescocraten tot de neoplatonici’, Bert Bakker, Amsterdam 1991 blz. 104
Mocht dit het geval zijn dan is Alexamenos en niet Christus in deze tekening de ezel. Helaas is een antwoord op deze vraag niet meer te geven en is het niet meer dan een speculatie.
Claudia Aquaduct aan de oostzijde van de Palatijn
Onder het bewind van keizer Septimius Severus (193-211) werd aan de oostkant van de Palatijn het aquaduct hersteld en een badhuis gebouwd. Hiervoor moest er wel een plateau gesteund door tongewelven worden aangelegd. De heuvel aan de oostzijde van de Palatijn liep hier sterk af. Op deze wijze breidde Severus de heuvel uit. Aan de zuidoostzijde volgde een soortgelijke uitbreiding waar hij een paleis liet bouwen.
Tenslotte heeft Septimius nog het Septizonium laten plaatsen. Aan de zuidoostelijke voet van de Palatijn liet de keizer, die uit Afrika kwam, een skene bouwen. Een skene is een wand die in theaters gebruikt werd voor de kleedruimtes van de toneelspelers en die tevens als een decor voor het toneel functioneerde. De reizigers die vanuit het zuiden kwamen –ook die uit Afrika- via de Via Appia zagen als eerste de prachtige zeven verdiepingen hoge skene in dit geval het Septizonium.
Étienne Dupérac ‘Septizonium’ 1575, Rijksmuseum, Amsterdam origineel
De plek van het Septizonium
Het Septizonium (septum zonae oftewel zeven verdiepingen) had zuilen van Afrikaans marmer. Tussen de zuilen waren fonteinen en stonden beelden. In de loop van de tijd werd het Septizonium, gezien al het kostbare marmer een geliefde marmergroeve. In de Renaissance waren er nog slechts drie verdiepingen over en van de beelden was geen spoor meer te bekennen.
Een deel van de sloopwerkzaamheden is nog terug te vinden in de goed bewaarde archieven van het Vaticaan. Hierin is te lezen dat de kosten voor de sloop 905 scudi bedroegen. Gelukkig bracht het marmer, dat de sloop opleverde, veel meer op. Drieëndertig blokken werden gebruikt als sokkel voor de obelisk op het plein voor de Sint-Pieter. Honderdenvier marmerblokken werden gebruikt om de zuil van Antonius te herstellen en voor het voetstuk van het beeld van Antonius. De zuilen die uit het Septizonium kwamen, werden in vele kerken en kapellen gebruikt. Heden ten dage is alleen nog aan het plaveisel en aan de bomen te zien welke grondvorm het Septizonium had (klik hier bij de site van Wiebe Koopmans voor meer informatie over het Septizonium).
Museo Palatino vrouwelijke hermen
Als we nog tijd over hebben bezoeken we het museum op de Palatijn. Hier is ondermeer een reconstructie van het dorp op de Palatijn te zien naast sculptuur en resten van fresco’s.
Andrea Mantegna ‘Sebastiaan’ 68 x 30 cm’ 1457 – 1459
Kunsthistorisches Museum Wien
Dichtbij het paleis ontstond ook een Grieks klooster en in de oude tempel van Heliogabali kwam een kerk gewijd aan de H. Sebastiaan. De beroemde heilige Sebastiaan was tot de dood veroordeeld omdat hij aan het christelijke geloof bleef vasthouden. De Romeinse boogschutters doorkliefden hem met hun pijlen, maar Sebastiaan stierf niet, integendeel hij herstelde zich op wonderbaarlijke wijze. De toenmalige keizer Diocletianus, die het niet zo ophad met christenen, zag deze christen nog levend en wel en hij gaf opdracht om Sebastiaan dood te knuppelen. De knuppels bleken wel afdoende en zijn lijk werd in de cloaca maxima gegooid.
Van de geschiedenis van de Palatijn na het verval van het Romeinse rijk is weinig bekend. De gotische koning, Theodorik, heeft in het midden van de 5e eeuw het paleis van Domitianus met de hippodroom hersteld en het tot zijn woning gemaakt. Ook na de val van het West-Romeinse rijk hebben de keizers uit Byzantium (Oost-Romeinse rijk) nog lang deze heuvel als hun plek beschouwd en er zich laten vertegenwoordigen door hovelingen uit Constantinopel. Uiteindelijk kregen de pausen het voor het zeggen. Het lararium van de Domus Flavia werd een kapel, gewijd aan de heilige Caesarius.
De tuinen van Farnese
Farnese tuinen en de weg naar boven Restauratie youtube
Na Augustus hebben de keizers Tiberius (regeerde van 14-17 na Chr.) en Domitianus (regeerde van 81-96) de Palatijn ingrijpend veranderd. Tiberius bouwde een groot paleis, de Domus Tiberiana, in de noordwestelijke hoek van de Palatijn (plattegrond VII: domus Tibiana). Caligula (regeerde van 37-41) heeft het paleis van Tiberius nog uitgebreid richting het noordoosten. Het complex heeft twee flinke branden waarvan één onder Nero meegemaakt. Sinds 1520 is het paleis grotendeels onder de grond verdwenen. De kardinaal Farnese liet op de gewelven van het paleis een terras aanleggen. Hierop werd de eerste echte botanische tuin aangelegd (plattegrond n. 9. Belangrijke kunstenaars uit de 16e eeuw zoals Michelangelo, Vignola, Antonio da Sangallo en Zuccari hebben eraan meegewerkt.
De opzet van deze tuin is gebaseerd op de traditionele Romeinse tuin uit de oudheid. De eerste Romeinse ‘tuinen’ waren wijngaarden, die later veranderden in echte tuinen, die men uitsluitend voor eigen plezier gebruikte. Deze tuinen hadden vaak een tuinhuis (casino), een nympheum en volières, zoals dit te zien is bij het paleis van Domitianus in de Domus Augustana. Onder de warme Italiaanse zon werden er in de tuin allerlei gesprekken gevoerd tussen geleerden, kunstenaars en kardinalen waarbij de oude klassieke schrijvers werden aangehaald zoals Cicero, die ca. 1500 jaar eerder in een huis op de Palatijn geleefd had. Heden ten dage is deze tuin nog te bewonderen.
Antoine-Félix Boisselier ‘Zicht op Colosseum van de Orti Farnesiani’ 1833
Minneapolis Institute of Arts
In de 12e of 13e eeuw heeft ene Gregorius uit Engeland de indrukken van zijn bezoek op schrift gesteld. Nadat hij God dankt en het over de oneindige pracht van Rome heeft, gaat Gregorius verder met
“Want laat dan heel Rome een bouwval zijn, toch kan niets, wat volledig gaaf is, met haar vergeleken worden. Daarom zegt iemand het zo:
Niets is vergelijkbaar met u, Rome, hoewel u bijna compleet een ruïne bent. Nu u neergehaald bent kunt u laten zien hoe groots u in ongeschonden toestand was.’ Ik ben ervan overtuigd, dat haar puinhopen ons duidelijk laten zien dat alle goederen op aarde naar verloop van tijd vergaan met name wanneer Rome, het hoofd van alle wereldlijke goederen, dagelijks verslapt en wankelt.”
Uit: Magistri Gregorii narratio de mirabilibus urbis Romae. In de vertaling van Leo Nellissen (1).
Pas in 1870 kwam het hele gebied in handen van de Italiaanse staat en sindsdien is het een rijke en dankbare groeve voor archeologen, maar ook een geliefd object voor het fototoestel van de moderne toerist.
We lopen weer terug via de Clivus Argentarius en gaan naar de kerk van San Giuseppe dei Falegnami die op een bijzondere gevangenis uit de Oudheid is gebouwd: het Mamertinum (klik hier bij de site van Wiebe koopmans voor meer informatie over de Clivus Argentarius).
Vervolg Rome dag 3: San Giuseppe dei Falegnami en de Mamertijnse gevangenis