Museo Nazionale del Bargello II
Eén van de vier kunstwerken als een reactie op het werk van Leonardo da Vinci
De grote gebeurtenis in Florence was de terugkeer van Leonardo na een afwezigheid van achttien jaar. In april 1501 maakte een karton van Leonardo dat hij tentoonstelde een diepe indruk op de Florentijnen in de woorden van Vasari:
Leonardo da Vinci ‘De Burlington House Cartoon’
‘‘Ten slotte vervaardigde hij [Leonardo] een karton waarop hij Onze-Lieve-Vrouw tekende met Anna en het Christuskind, en niet alleen bij alle kunstenaars wekte dit werk verbazing, maar toen het voltooid was, trokken twee dagen lang mannen en vrouwen, jong en oud, als in plechtige processie door het vertrek om naar dit wonderbaarlijke karton van Leonardo te kijken, en al dat volk stond versteld; in het gelaat van Onze-Lieve-Vrouw vond men namelijk alles wat in eenvoud en schoonheid aan eenvoudigs en schoons bereikt kan worden in de weergave van de lieftalligheid van de moeder van Christus, wanneer iemand de bescheidenheid en nederigheid wil tonen die eigen is aan de Maagd vervuld van vreugde bij het zien van de schoonheid van haar Kind dat zij vol tederheid op schoot hield, terwijl ze haar intens zuivere blik liet vallen op Johannes, een klein jongetje dat met een lam speelde, en daarbij zag men Anna glimlachen, uiterst verheugd bij het zien van de hemelse staat van haar aardse nageslacht: waarachtige bewijzen van Leonardo’s verstand en vernuft.’ Giorgio Vasari, ‘De levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1992 deel I blz. 297 (oorspronkelijke uitgave 1568)
Leonardo da Vinci ‘Zelfportret’ 1502
Op het moment dat de jonge Michelangelo Buonarroti uit Rome naar Florence terugkeert, begint hij net naam te maken als kunstenaar vooral met zijn Pietà in de Sint-Pieter (klik hier voor het verhaal over deze Pietà naar beneden scrollen). Michelangelo ontdekt echter dat niet hij, maar de veel oudere, lange, knappe en charmante Leonardo de sensatie in Florence is.
Leonardo had met zijn opzienbarend karton van, ‘de Madonna en kind en de heilige Anna’ de paragone (strijd) opgeroepen. Het karton uit 1501 is helaas verdwenen, maar er zijn nog wel enigszins vergelijkbare werken van Leonardo zoals ‘De Madonna met Kind en Anna’ (Louvre, Parijs en Wikipedia) of ‘De Madonna met Kind en Anna’ (National Gallery, Londen en Wikipedia). ‘
Daniele da Volterra ‘Portrait of Michelangelo’ c. !545
De kunsthistorica, Goffen, ziet de vier kunstwerken van Michelangelo met het thema Maria en kind als een reactie op het alom bewonderde en veel geprezen karton van Leonardo. Het onderwerp was een populair thema dat je ook veel bij Leonardo terugvindt en waar hij veel waardering voor ontving. Beide kunstenaars, Leonardo en Buonarroti, bestreden elkaar ook in hun fresco-ontwerpen voor een strijdtafereel in het Palazzo Vecchio, maar hierover meer als de schilderkunst ter sprake komt.
Michelangelo maakt vier kunstwerken met hetzelfde onderwerp als reactie op het grote succes van Leonardo’s karton. Zo schilderde hij Maria met Kind en Jozef in de vorm van een tondo (Wikipedia), dat we op de dag van de schilderkunst nog zullen bekijken. Verder maakte hij twee reliëfs waaronder de Pitti tondo (Bargello) en de Taddei tondo (Wikipedia) die tegenwoordig in de Royal Academy of Arts in Londen te zien is. En als vierde tenslotte hakte hij een beeld: de Madonna van Brugge (Wikipedia).
Michelangelo ‘De Taddei tondo’ 1505 Inzoomen
Hier toch even een korte toelichting bij de tondo die Michelangelo als eerste van de twee tondo’s hakte, maar dat in Londen te zien is. Het werk is genoemd naar de opdrachtgever, Taddeo Taddei, een liefhebber en kenner van kunst. Raphaël die ook sterk onder de invloed komt van het werk van Leonardo en later van Michelangelo heeft nog een tijd in het huis van Taddei gewoond. De Taddei tondo is waarschijnlijk in dezelfde periode, rond 1504, gemaakt als het schilderij voor de Florentijn Doni (Uffizi).
Ook in dit kunstwerk, net als in de Madonna van de trappen, wordt Maria in profiel weergegeven. Links van Maria is Johannes de Doper als kind te zien. De jonge Johannes houdt een goudvinkje in zijn hand iets waar het Kind Jezus zo te zien van schrikt. In een stad als Florence was het gebruikelijk om als huisdier een goudvink te houden. Zulke vogeltjes werden vaak in een kooi gezet en aan rails buiten de palazzi opgehangen zoals je in een fresco van Masaccio nog kunt zien. Het goudvinkje staat tevens symbool voor de lijdensweg en de kruisiging van Christus. Hiermee wordt natuurlijk impliciet verwezen naar de toekomst die het kind te wachten staat. Deze symboliek lijkt misschien wat vergezocht, maar was in die tijd heel gebruikelijk en is in veel bronnen terug te vinden. Ook in Leonardo’s schilderijen met Maria en kind zie je vaak verwijzingen naar de kruisdood.
De Pitti tondo is na de Taddei gehakt, waarschijnlijk rond 1504 of 1505. Het gezicht van Maria wordt nu wel frontaal weergegeven. Maria zit ook hier net als in de Madonna van de trappen op een vierkant rotsblok: een verwijzing naar de rots waarop de kerk gebouwd is. De Madonna in de tondo van Pitti is de eerste openlijke vermannelijkte Maria. Haar gezicht neus, ogen en mond lijken precies op die van David. Michelangelo heeft waarschijnlijk hetzelfde mannelijke model voor zijn David en Maria gebruikt. Deze Maria is anders dan zijn vorige, maar de stemming komt wel overeen. Ook hier is zij in zichzelf gekeerd. Hoewel zij met de linkerhand haar kind omarmt, keert zij zich toch van hem af. Haar introverte blik wordt nog versterkt doordat er geen pupillen zijn. De haarband met de gevleugelde putti is een teken dat Maria in de toekomst kan zien. Maria overpeinst de toekomst van haar zoon.
Michelangelo ‘De Pitti tondo’ 1503 – 1505 Inzoomen
Op het moment dat de jonge Michelangelo Buonarroti uit Rome naar Florence terugkeert, begint hij net naam te maken als kunstenaar vooral met zijn Pietà in de Sint-Pieter (klik hier voor het verhaal over deze Pietà). Michelangelo ontdekt echter dat niet hij, maar de veel oudere, lange, knappe en charmante Leonardo de sensatie in Florence is.
Links op de achtergrond is, nauwelijks uitgewerkt, nog de kleine Johannes de Doper te zien. De wijze waarop Michelangelo zijn beitel hanteerde is nog prachtig te zien als je dicht bij de Pitti tondo gaat staan. Zijn beitelsporen verraden dat de jonge Buonarroti hier sterk beïnvloed is door zijn leermeester op schildergebied: Ghirlandaio. Domenico Ghirlandaio gebruikte in zijn tekeningen namelijk korte diagonale en wisselend geplaatste streepjes waarmee hij modelleerde. Dit zie je bij Buonarroti terug zoals in het gezicht van Maria in de Pitti tondo. Hij zet bijvoorbeeld de beitel schuin op het vlak direct naast de kin van Maria. Als hij bij een aangrenzend gedeelte van de kin dat zich in een andere richting ten opzichte van de voorzijde van het marmerblok bevindt- hakt, veranderen de schuine strepen van richting.
Michelangelo ‘Apollo’ c. 1513 In situ
Vasari beschrijft dit beeld als volgt: […] begon Michelangelo, om Baccio Valori gunstig te stemmen, aan een drie el hoge marmeren figuur van een Apollo die een pijl uit zijn koker trekt, en hij bracht dit werk vrijwel ten einde; tegenwoordig bevindt het zich in een van de vertrekken van de prins van Florence, en ook al is het niet geheel voltooid, het is iets heel bijzonders.’ Giorgio Vasari, ‘De levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1992 deel II blz. 236 (oorspronkelijke uitgave 1568)
Michelangelo ‘Apollo’ ca. 1513 In situ
De Apollo is rond 1535 gemaakt en werd vaak aangezien voor een David. Als je kijkt naar wat er zich onder de rechtervoet van deze figuur bevindt en ziet dat dit werk ‘niet geheel voltooid’ is dan ligt deze interpretatie wel voor de hand. Als we straks naar de zalen van Donatello en Verrocchio gaan, zul je zien wat er gebruikelijk aan de voeten van David lag. Bovendien werd gedacht dat er in de rechterhand een slinger zou komen. Toch is dit beeld aldus Pope-Hennessy wel degelijk een Apollo die net een pijl pakt uit zijn koker op de rug
De catalogus van het Bargello heeft deze figuur voor de zekerheid maar een dubbele naam gegeven en wel de David-Apollo. Het beeld is in dezelfde periode gemaakt als de beelden van de Nieuwe Sacristie. Opvallend aan deze figuur is, en Michelangelo werkte dit later nog veel sterker uit, dat er een duidelijke draaiing om een middenas in de figuur is. Dit valt goed op als we nog even naar de Bacchus van Michelangelo lopen en dan weer naar zijn Apollo. Ditzelfde geldt nog veel sterker als we de Apollo vergelijken met de beelden van Donatello, zoals de Sint-Joris waarvan we het origineel straks nog zullen zien (de replica hebben we al in de nis van de Orsanmichele bekeken).
Dit draaien van het lichaam om een as wordt bij Michelangelo’s ‘Victorie’ dat slechts enkele jaren later is gehakt, nog veel meer uitgewerkt. We bekijken de Victorie als we het Palazzo Vecchio ingaan. Nu kijken we in deze zaal nog naar een borstbeeld van Buonarroti.
De Brutus vanMichelangelo
De Brutus is gebaseerd op een Romeinse klassieke buste van Caracalla. In dit klassieke borstbeeld is het gezicht ook naar rechts gedraaid. Op de sokkel van dit beeld heeft een opmerkelijke inscriptie gestaan die tegenwoordig nog te lezen valt op het koperen plaatje uit de zeventiende eeuw: ‘Op het moment dat aan deze afbeelding van Brutus gewerkt is, werd de herinnering aan de misdaad van de laatste wakker en dit weerhield hem ervan om verder te gaan.’
Het onaffe borstbeeld is gemaakt in een politiek turbulente tijd. De historicus en vriend van Michelangelo, Donato Giannotti, vroeg Michelangelo namens kardinaal Ridolfi om een borstbeeld van Brutus te hakken.
Buonarroti stemde hiermee in daar hij wel sympathie had voor het republikeinse standpunt van zijn vriend. Republikeins in Florence betekende dat de stad door eigen burgers bestuurd moest worden en niet door een vorst zoals dit op dat moment het geval was. De hertog Alexander de Medici is in 1536 vermoord door Lorenzo de’Medici genaamd Lorenzaccio. Overbodig te zeggen dat, deze moord beschouwd werd als een zuiver republikeinse daad; Florence was hiermee immers verlost van het juk van de vorst. De vergelijking met Caesar en Brutus ligt voor de hand. Caesar, de dictator, is vermoord door zijn adoptiefzoon en senator Brutus. Deze weldaad moest Rome behoeden voor de overheersing door een tirannieke keizer.
Later, in 1545, kantelde dit standpunt. Zo is in de ‘Dialogen’ van Giannotti te lezen waarom Dante Brutus naar het diepst van de hel verbannen heeft. Een moord, ook voor een goed doel, is en blijft een grove misdaad. Ook Michelangelo veranderde van mening, vandaar dat de inscriptie er wel degelijk later aan kan zijn toegevoegd. Michelangelo gaf de portretbuste van Brutus, net als de Pietà die we in de Opera del Duomo hebben gezien, aan zijn leerling Tiberio Calcagni. Waarschijnlijk omdat hij Brutus niet langer meer zag als een held, maar als een moordenaar. De Pietà zou hij om een heel andere reden weggeven. Dit beeld voldoet immers niet aan het hoogste gebod van de kunstenaar uit de Renaissance namelijk: kunst moet naturalistisch zijn.
Roed, Jörgen ‘Binnenhof van het Bargello’ 1842
Giulia Cecchi ‘De trappen van het binnenhof van Bargello’ ca. 1890
We bekijken nog even drie beelden die alle duidelijk geïnspireerd zijn door een beeld van Michelangelo: de ‘Overwinning’. Dit beeld van Buonarroti zullen we in het Palazzo Vecchio bekijken. In het Vecchio bespreken we ook de invloed van dit beeld op de volgende beelden: de ‘Overwinning’ (Ammanati), ‘Eer verplettert bedrog’ (Danti) en als laatste ‘Florence overwint Pisa’ (Giambologna). Tenslotte zullen we nog een korte blik werpen op enkele beelden van Cellini en dan met name de voorstudies voor zijn Perseus een beeld dat we bij de Loggia dei Lanzi op het Piazza della Signoria nog nader zullen bekijken en bespreken. We gaan nu de trap op naar de eerste etage en lopen naar de zaal van Donatello (zie plattegrond nummer 10) en gaan weer terug in de tijd.