Museo Nazionale del Bargello I
Het Bargello heeft drie verdiepingen (klik hier voor de plattegronden en klik hier voor de architectuur van het Bargello) en heeft naast vele beelden ook ivoor, aardewerk, zilverwerk, schilderijen en harnassen. Kortom, veel te veel om allemaal te bekijken. We moeten helaas selectief te werk en zullen maar een klein deel van de overstelpende hoeveelheid kunst bekijken.
Tino di Camaino, ‘Madonna met Kind‘ 1321
Paolo di Giovanni ‘Madonna met Kind Petrus en Paulus’ ca. 1329
Het is goed mogelijk om een wandeling langs de geschiedenis van de beeldhouwkunst te maken en te beginnen in het vertrek waar beelden uit de Middeleeuwen staan opgesteld, waaronder het beeld van Tino di Camaino, ‘Madonna met Kind’, dat we al eerder besproken hebben. Vanwege de chronologische lijn van dit verhaal over de beeldhouwkunst lopen we echter eerst naar de grote zaal op de begane grond, waar onder meer drie beelden van Michelangelo te zien zijn.
Daniele da Volterra ‘Michelangelo’ Bargello
In deze grote zaal staan twee beelden van Bacchus naast elkaar zodat we ze mooi kunnen vergelijken. Eerst bekijken we de god van de wijn een beeld van Buonarroti.
Michelangelo heeft een slapende cupido gehakt, een werk dat nu verdwenen is. Dit beeld was zo mooi dat ene Lorenzo di Pierfrancesco de Medici voorstelde om er een antiek beeld van te maken en het te verkopen. Zo gezegd zo gedaan: het beeld werd een tijd in de grond gestopt en verder bewerkt. Lorenzo verkocht de ‘klassieke cupido’ voor veel geld in Rome aan kardinaal Riario. ‘Giulio Romano’s De jonge Jupiter in National Gallery, Londen, bevat mogelijk een citaat van Michelangelo’s Slapende cupido.’ Bron: Wikipedia Italiano
Michelangelo ‘Bacchus’ ca. 1496 Zijkant Achterkant
Volgens de biografen, Vasari en Condivi, was het natuurlijk geheel de fout van die doortrapte Pierfrancesco. De vervalsing werd echter snel ontdekt. Riario vroeg zijn bankier, Jacopo Galli, om Michelangelo in Florence op te zoeken en te vragen hoe het zat met deze vervalsing. Buonarroti gaf direct toe dat het een werk van zijn hand was. Galli nam Michelangelo mee naar Rome. De kardinaal vergaf de jonge beeldhouwer en nodigde hem uit in zijn villa te komen wonen. Riario, aldus een brief van Michelangelo, had hem gevraagd wat hij van zijn beeldencollectie vond. Riario vroeg Michelangelo een beeld te maken dat ook zo mooi zou zijn als de beelden uit zijn verzameling. Dit werd de Bacchus, die tussen 1496 en 1497 gemaakt is voor de binnenhof van het Palazzo Cancelleria. De opdrachtgever wilde een all’antica beeld. Wat Michelangelo echter maakte, was zeker geen variant op de klassieke god van de wijn, maar een hoogst originele en gedurfde Bacchus. Dit is ook de reden geweest dat de kardinaal deze Bacchus niet kocht.
Het beeld week te veel af van de klassieke beelden. Zo kon de bankier Galli de Bacchus kopen. Galli plaatste het beeld in de tuin, waar de Nederlandse kunstenaar Maarten van Heemskerck het nog getekend heeft, maar hij tekende wel een afgebroken arm, dit leek hem authentieker voor een ‘klassiek’ beeld. Het beeld van Michelangelo was het enige moderne beeld in de tuin.
Maarten van Heemskerck ‘De tuin van Casa Galli’ 1532 – 1536’
Bacchus wordt vergezeld door een kleine sater, wat je bij klassieke beeldengroepen vaak zag. Natuurlijk werd de sater bij het staande been geplaatst, daar hier nu eenmaal een extra steun nodig is.
Het uiterlijk van de moderne Bacchus is in het geheel niet klassiek. Condivi schrijft wat de interpretatie betreft: ‘de vorm en verschijning ervan correspondeert in alles naar wat de klassieke schrijvers bedoelden.174 Elk onderdeel moest zijn zoals de klassieke schrijvers dit beschreven hadden: de ogen iets scheel kijkend en een wellustige blik alsof hij zich geheel aan de wijn en de liefde zou overgeven. In zijn haar hangen druiven en aan de linkerkant is een tijgervel (het dier dat gewijd is aan Bacchus). Verder een satertje dat een tros druiven vasthoudt en ervan eet. Het is een klassieke Dionysos zoals Plinius en Philostratus die beschrijven. Hoewel Michelangelo zich dus wel houdt aan de literaire beschrijvingen, lijkt zijn Bacchus in niets op de klassieke beelden met dit thema of deze god.
Vasari beschrijft de god van de wijn: ‘[..] een tien palm hoge Bacchus figuur, met in de rechterhand een drinkschaal en in de linkerhand een tijgerhuid en een tros druiven, waarvan een satertje probeert te eten; aan deze figuur ziet men duidelijk hoe Michelangelo een zekere vermenging van prachtige delen heeft nagestreefd, met name door er de slankheid van de mannelijke jeugd aan te verlenen tezamen met de vlezigheid en ronde vormen van de vrouw: dit is zo bewonderenswaardig gelukt dat hij hiermee liet zien in de beeldhouwkunst voortreffelijker te zijn dan wie ook van alle modernen tot dan toe.’ Giorgio Vasari, ‘De levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1992 deel II blz. 205 (oorspronkelijke uitgave 1568)
De weinig heroïsche Bacchus heeft niet alleen ‘de vlezigheid en ronde vormen van een vrouw,’ maar is bovenal tipsy. Zijn lichaamshouding en de geopende mond duiden erop dat Bacchus al veel gedronken heeft en op het punt staat weer een teug te nemen. Zijn houding maakt nu niet bepaald een stabiele indruk. Het lijkt wel alsof Michelangelo weer terugkeert naar de centauren van het strijdreliëf die ook teveel gedronken hadden waardoor het beest in hen naar boven kwam. De drank zorgt ervoor dat Bacchus er ridicuul uitziet en maakt hem verwijfd. Het hoofd is in verhouding tot het lichaam duidelijk te klein. Een god, ooit heroïsch, die zich mentaal en lichamelijk verkeerd heeft ontwikkeld.
Jacopo Sansovino ‘Bacchus’ (links) en Michelangelo ‘Bacchus’ (rechts)
Michelangelo’s Bacchus is absoluut niet klassiek daar het goddelijke en idealiserende karakter sterk worden aangetast, ja zelfs bespot. Deze wijngod is ongezond en amoreel. De Bacchus is in 1572 voor 240 dukaten door Francesco de’Medici opgekocht en in 1873 kwam het beeld in het Bargello te staan. We kijken nu even naar de wijngod van Sansovino die dicht bij de Bacchus van Michelangelo staat (meer lezen over de Bacchus van Michelangelo klik hier bij Justa Vuister).
Jacopo Sansovino ‘Bacchus’ 1515
Jacopo Sansovino ‘Bacchus’
Twee gezichten van Bacchus: Sansovino Michelangelo
Het zal duidelijk zijn dat deze Bacchus van Jacopo niet spot of in strijd is met de meer heroïsche Bacchus zoals de klassieke beeldhouwers hun god van de wijn weergeven. De figuur van Sansovino is slanker en zijn hoofd is niet langer een speldenknop. De beker wordt door de hand omhooggehouden. Dit duidt niet zozeer op het drinken, maar veeleer op een houding van blijdschap.
Dit beeld heeft Sansovino ongeveer vijftien jaar na Michelangelo’s Bacchus gemaakt. De jonge aanstormende beeldhouwer Jacopo Sansovino wilde natuurlijk Michelangelo overtreffen. Eén manier om een kunstwerk of kunstenaar te overtreffen was om iets te maken wat niet eerder was gedaan en bijzonder moeilijk was. Dit zijn we al eens tegengekomen bij de beschrijving van het ‘Offer van Izaäk’ door Antonio Manetti van zijn vriend Brunelleschi. De moeilijkheid die Sansovino hier laat zien, is de ver uitgestrekte linkerarm van Bacchus en de wijze waarop het drinkschaaltje deels door de toppen van de vingers gedragen wordt. Als je dit vergelijkt met de Bacchus van Michelangelo dan valt op dat Buonarroti de hand die het schaaltje vasthoudt veel dichter bij het lichaam geplaatst heeft.
“Voor de houding van Bacchus heeft ene Pippo del Fabbro menigmaal naakt als model moeten staan, want aldus Vasari op het moment dat Jacopo Sansovino: ‘[…] er toe over ging studies naar het leven te maken van een leerling van hem, ene Pippo del Fabbro, door deze een goed deel van de dag naakt te laten poseren, hoewel het winter was. Die Pippo zou overigens een goed meester geworden zijn, omdat hij zich met alle moeite inspande zijn leermeester te evenaren. Maar of het nu kwam van het naakt poseren met ontbloot hoofd in dat jaargetijde, of door te veel studie en het ondergaan van ongemakken, vóór de Bacchus voltooid was, werd hij gek van het aannemen van steeds dezelfde houding. En dit werd duidelijk, toen het op een dag verschrikkelijk hard regende en Sansovino hem bij zich riep. Pippo antwoordde maar niet, en toen pas zag Sansovino hem boven op het dak op de top van een schoorsteen, terwijl hij naakt de houding van zijn Bacchus nadeed. Bij andere gelegenheden greep hij lakens en andere grote lappen, die hij nat om zijn naakte lichaam drapeerde, alsof hij een model van klei of een lappenpop was en hij schikte zelfs de plooien. Dan sprong hij op de meest vreemde plaatsten tevoorschijn. En, terwijl hij op de een of andere manier de houding aannam van een profeet, een apostel, een soldaat of iets anders, liet hij zich natekenen, aldus stokstijf staande voor twee uur zonder iets te zeggen, alsof hij niet anders dan een onbeweeglijk beeld was. En vele andere lachwekkende dolheid haalde de arme uit. Maar bovenal kon hij de Bacchus van Sansovino nooit vergeten, totdat hij weinig jaren later overleed.” Aldus Vasari in zijn Leven over acopo Sansovino, geciteerd uit: Ghislain Kieft, ‘Het brein van Michelangelo Kunst, Kunsttheorie en de constructie van het beeld in de Italiaanse Renaissance’, Proefschrift Utrecht 1994 blz. 30-31
Als je het beeld van nabij bekijkt en dan met name de hand die het drinkschaaltje vasthoudt, kun je zien dat de beeldhouwer, Sansovino, inderdaad een ware difficultà heeft moeten overwinnen.
Door een brand in 1762 is de god van de wijn in stukken gevallen. Een restauratie was onvermijdelijk en dit kun je nu nog goed zien. In dezelfde zaal waar we nu staan, bevinden zich nog andere werken van Michelangelo die we nu gaan bekijken.