Michelangelo’s ‘Overwinning’ in het Palazzo Vecchio
Het Palazzo Vecchio: Michelangelo’s Overwinning en de invloed op beeldhouwers als Ammanati, Pierino da Vinci, Vincenzo Danti en Giambologna
Palazzo Vecchio Salone del Cinquecento Inzoomen Zicht van boven
Voor we de beelden bij het plein voor het Vecchio bekijken, gaan we eerst naar binnen om een werk van Michelangelo te bekijken. We lopen de trap op en gaan naar de grote zaal: de Salone del Cinquecento. Een zaal die geïnspireerd is op de beroemde zaal in het Palazzo Ducale in Venetië. Leonardo da Vinci en Michelangelo kregen de opdracht voor een groot fresco voor de wanden van deze zaal. De fresco’s met de grote veldslagen die je hier nu ziet, zijn door Giorgio Vasari geschilderd, dezelfde man die ‘de Levens’ heeft geschreven, maar hierover meer op de dagen van de schilderkunst.
De Overwinning van Michelangelo
Michelangelo ‘Het genie van de Overwinning‘ Zijkant
We bekijken een beeld, ‘De Overwinning’, dat Michelangelo tussen 1523 en1534 hakte voor een nis in de graftombe van Della Rovere: de tombe voor Julius II. In het haar van de Overwinning zijn de eikenbladeren nog te zien: een verwijzing naar het familiewapen van Della Rovere. Het beeld is door Michelangelo in Florence gehakt in zijn atelier aan de Via Mozza. De ‘Overwinning’ is door de neef van Michelangelo, Lionardo Buonarroti, aan de hertog Cosimo I geschonken, die het beeld door Vasari in deze zaal liet plaatsten. Hierdoor kreeg dit beeld een politieke lading die Buonarroti zeker niet gewild zou hebben, want het stond nu ook voor de overwinning van de vorst en zijn bestuur. Zo werd een heerser, die Buonarroti altijd had geweigerd te dienen, alsnog door zijn beeld geëerd.
De onderliggende figuur is waarschijnlijk een personificatie van het kwaad en heeft de gelaatstrekken van de maker. Dit is iets wat Buonarroti later bij de achterwand van de Sixtijnse kapel ook zou doen. Hier beeldde hij zijn gezicht af in de afgestroopte huid van Bartolomeus. De werkelijke betekenis van het beeld is niet echt duidelijk. Vaak wordt gedacht aan een personificatie van de Gerechtigheid.
Eén oog heeft een inkerving, maar het andere niet. Met zijn linkerknie houdt de Overwinning de onderliggende man in bedwang. De overwonnen figuur is wel gekleed. De sterk gespierde torso staat in schril contrast met de rustige gezichtsuitdrukking van de Overwinning. Het gezicht is naar links gedraaid, het bovenlichaam naar rechts en de heupen juist weer naar links. Geen gemakkelijke houding voor een beeldhouwer die nog hakte op een middeleeuwse wijze. Het is niet voor niets dat de beeldhouwers uit het quattrocento (vijftiende eeuw) de figuren op hun beelden vrij frontaal weergaven. Dit hebben we ondermeer gezien in het werk van Donatello in de Opera del Duomo of in het Bargello. In deze beelden is beslist geen sterke draaiing om een centrale as te zien. Volgens Gian Paolo Lomazzo vond Buonarroti deze nieuwe benadering van groot belang want: ‘Men zegt namelijk dat Michelangelo een keer deze raad gaf aan Marco van Siena, een schildersgezel van hem, dat men een figuur altijd piramidaal moest maken, draaiend [serpentinata] en vermenigvuldigd met één, twee of drie.’(Zowel Hibbard als Kieft halen dit fragment aan: Hibbard, H., ‘Michelangelo’, Penguin Books, London 1978 (reprinted 1992) 204; Kieft, G., ‘Het brein van Michelangelo Kunst, Kunsttheorie en de constructie van het beeld in de Italiaanse Renaissance’, Proefschrift Utrecht 1994 1211).
Hoe de Overwinning ook om zijn as, draait het beeld is toch ontworpen om vanuit één punt gezien te worden en wel vanaf de voorzijde. Dit geldt trouwens verrassend genoeg ook voor vele beelden van een beeldhouwer als Bernini uit de zeventiende eeuw. Anders dan de opstelling in deze zaal van het Palazzo Vecchio doet vermoeden, was de Overwinning voor een nis bestemd.
De Overwinning, een naakte man, zou de grote liefde van Buonarroti zijn: Tommaso dei Cavalieri. De jongen voor wie hij nog een liefdesgedicht heeft geschreven en van wie hij tekeningen heeft gemaakt. De gedachte dat Tommaso dei Cavalieri de grote liefde van Buonarroti zou zijn, is echter onjuist want Michelangelo heeft Cavalieri pas in 1532 ontmoet en het beeld was toen al in ver gevorderd stadium.
De invloed van Michelangelo’s Overwinning op andere beeldhouwers
Bartolomeo Ammannati ‘Allegorie van de Overwinning’ detail
‘Mario Nari’s Monument’
De Overwinning van Michelangelo heeft school gemaakt in Florence. Een gelijknamig beeld van Bartolommeo Ammanati uit 1540 hebben we nog even in het Bargello bekeken. Ammanati’s beeld is duidelijk geïnspireerd op het werk van Michelangelo. Bartolommeo heeft vermoedelijk een tekening of model in een vroege ontwerpfase van de Overwinning van Michelangelo gebruikt voor zijn beeld. De verschillen tussen beide beelden zijn opmerkelijk. De vrouwelijke personificatie van de Overwinning, vijf jaar na het beeld van Buonarroti gemaakt, is frontaal weergegeven en van een spiraalbeweging in het lichaam is geen sprake. Vond Ammanati deze compositie gewoon mooier of zou de beeldhouwer deze draaiing van het lichaam niet hebben aangedurfd vanwege de moeilijkheden die dit oplevert?
Pierino da Vinci ‘Samson and Filistijn’ Samson Filistijn
In de Salone del Cinquecento is nog een beeld te zien dat duidelijk is beïnvloed door de Overwinning van Michelangelo: Samson de Filistijn. De beeldhouwer, Pierino da Vinci, gaat wel een stap verder dan Ammanati omdat hij lichaam van Samson veel minder frontaal laat zien en het lichaam al licht gedraaid is. Als je dit beeld echter vergelijkt met het werk van Buonarroti zie je dat de laatste kunstenaar een veel dynamischer beeld heeft gehakt. Volgens Vasari had Pierino veel schetsen en modellen gemaakt voor zijn beeld en ‘nadat het blok marmer was aangekomen ging hij direct aan het werk, imiteerde Michelangelo door geleidelijk zijn idee en ontwerp uit het blok te onthullen, zonder het ook maar iets te beschadigen of fouten te maken.’ Hier is dus duidelijk geen meetmodel gebruikt, maar gehakt op de ouderwetse manier die Vasari zo had aangeprezen.
Vincenzo Danti ‘Eer verplettert bedrog’ 1561
In situ Zijkant
Niet alleen Ammanati en Pierino da Vinci zijn beïnvloed door de Overwinning van Buonarroti. In het Bargello hebben we even kort gekeken naar een werk uit 1561 van Vincenzo Danti met de titel: ‘Eer verplettert bedrog’. Als je dit beeld van deze jonge kunstenaar uit Perugia ziet, is wel duidelijk dat Michelangelo’s Overwinning indruk op hem heeft gemaakt, toen hij zich in Florence vestigde.
Giambolgna ‘Zelfportret’ ca. 1600
In de grote zaal waar we nu staan, staat ook nog een gipsen afgietsel van het beeld ‘Florence overwint Pisa’, uit 1570 van Giambologna. Dit beeld hebben we al bekeken in het Bargello waar het origineel te vinden is. Deze beeldhouwer uit Douai in Vlaanderen vestigde zich in Florence na een studiereis door Italië. Voordat hij aan het marmer begon, maakte Giambologna eerst een model van gesso. Giambologna is een meer getalenteerde beeldhouwer dan Ammanati, Pierino da Vinci of Vicenzo Danti.
Giovanni Bologna ‘Florence Triumphant Over Pisa’
Florence Pisa
Het eerste belangrijke werk van Giovanni Bologna zoals hij ook wel genoemd wordt, was ‘Florence overwint Pisa.’ Het is gemaakt voor de zoon van Cosimi I: Francesco, ter gelegenheid van zijn huwelijk met Joanne van Oostenrijk. Natuurlijk ging Giambologna de strijd met Michelangelo aan ook al was deze al gestorven. De Vlaamse beeldhouwer probeerde Michelangelo’s ‘Overwinning’ te overtreffen. Beide personificaties: de vrouw van Giambologna en de man van Michelangelo kijken de andere kant uit. Ook de benen die de onderliggende figuren in bedwang houden, hebben een andere stand. Waar Giovanni echter verder in gaat dan Buonarroti is de draaiing rondom de centrale as in de lichamen van beide personificaties: Pisa en Florence. De spiraal is namelijk nog ingewikkelder dan die in ‘de Overwinning’. Daarbij zijn de beide lichamen ‘Pisa’ en ‘Florence’, aan alle zijden perfect en geheel uitgewerkt. Het is een beeld dat vraagt om er omheen te lopen. Het zal de lezer na het voorafgaande duidelijk zijn, dat zo’n beeld natuurlijk met een meetmodel gemaakt moet zijn (Wikipedia).
De vraag blijft natuurlijk wel of zo’n staaltje van hoge beeldhouwkunst van Giambologna in psychologisch opzicht wel zo goed is als het werk van Buonarroti, maar hierover moet je zelf maar oordelen. We werpen nog even een blik op een curieus beeld dat naast de Overwinning van Michelangelo staat.
Josef Theodor Hansen ‘Palazzo Vecchio’ 1891
Andrea del Verrocchio ‘Putto met Dolfijn’
We bekijken nog twee beelden: de ‘Putto met dolfijn’ van Verrocchio en Donatello’s ‘Judith en Holofernes’.
Vervolg Florence dag 4: Verrocchio en Donatello in Palazzo Vecchio