Michelangelo Sixtijnse kapel II
Drieëntwintig jaar nadat Michelangelo het plafond heeft geschilderd en bijna tweeënzestig is, krijgt hij de opdracht voor de achterwand van de Sixtijnse kapel. Op de wand bij het altaar moest het Laatste Oordeel komen. Dit is ook het sluitstuk van alle fresco’s die in de Sixtijnse kapel zijn geschilderd zoals eerder beschreven.
Michelangelo ‘Het Laatste Oordeel’ De wand bij het altaar
Michelangelo ‘Het laatste Oordeel’ Vóór de restauratie
Sixtijnse kapel ‘Laatste oordeel’ voorstudie van de compositie
Rafaël ‘Portret van Perugino’ 1504′
De wand was al door Perugino van fresco’s voorzien. De reconstructie van de achterwand van de Sixtijnse kapel vóór het Laatste oordeel van Michelangelo. Fresco’s en altaarstuk van Perugino.
Titiaan ‘Paulus III’ ca. 1543, Toledo kathedraal
A. Cabanel ‘Julius II bezoekt Michelangelo in zijn atelier s 1859
Clemens VII wilde in 1533 een meer eigentijds fresco en dacht natuurlijk direct aan Michelangelo. Als Clemens in 1534 onverwachts sterft, wordt hij opgevolgd door Paulus III. Deze paus wil dolgraag Michelangelo de wand laten schilderen. Om Michelangelo over te halen ging Paulus III met acht kardinalen naar zijn woning en atelier [Rijksmuseum] nabij de Trajanuszuil (Huis met de toren links van de zuil van Trajanus).
“Maar op het moment dat Michelangelo zich realiseerde dat hij er niet onderuit kon, stelde hij het zolang mogelijk uit, door net te doen alsof hij druk bezig was met de cartoni –wat deels klopte- hoewel hij heimelijk nog aan de beelden van de tombe [Teg: deels nog te zien in Rome in de San Pietro in Vincoli] werkte.” Ascanio Condivi, ‘The life of Michelangelo’, Phaidon, Oxford 1976, blz. 75 (oorspronkelijke uitgave 1553) vrij vertaald.
De bovenste ramen werden dicht gemetseld, waardoor Buonarroti meer ruimte kreeg voor zijn fresco.
“Michelangelo liet dus de muur van de kapel zorgvuldig bekleden met een licht overhellende laag van uitgelezen, goed gebakken bakstenen, waarbij hij wilde dat deze wand in zijn geheel een halve el overhelde, om te voorkomen dat stof of andere vuiligheid zich zou vastzetten.” Giorgio Vasari, ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 Deel II, blz. 241 (oorspronkelijke uitgave 1568)
Het onderwerp, het Laatste Oordeel, is in 1533 definitief bepaald aldus Condivi. Het zou een goede waarschuwing zijn tegen hen die de kerk verlieten. Hiermee werden Luther en Calvijn natuurlijk bedoeld. Pas in maart 1535 zijn de eerste steigers opgezet. Al die tijd had Buonarroti naast zijn ontwerpen voor kartons, nog aan zijn grote passie gewerkt: zijn beelden.
Michelangelo San Pietro in Vincoli Mozes
Waarschijnlijk heeft Michelangelo pas op dat moment beslist om toch geen olieverf, maar de traditionele frescotechniek te gebruiken. Sebastiano del Piombo had de muur al voorbereid voor olieverf. Maar ja, Michelangelo vond ‘olieverf alleen goed voor vrouwen of voor luie schilders als Sebastiano del Piombo’. Met olieverf kun je makkelijk iets overschilderen als je het bij nader inzien niet mooi vindt. Dit is niet het geval bij de oude frescotechniek. Er zat niet anders op dan de laag die Piombo had aangebracht te verwijderden en er weer een nieuwe kalklaag op aan te brengen.
Engelen met trompetten en boeken die de Apocalyps aankondigen
“Toen zag ik de zeven engelen die voor Gods aangezicht staan, en hun werden zeven trompetten gegeven […] En de zeven engelen met de zeven trompetten maakten zich op om de trompet te steken […] En ik kon de doden, groot en klein, voor de troon zien staan. En de boeken werden geopend. Nog een ander boek werd geopend, het boek des levens. En de doden werden geoordeeld naar hun daden, zoals die in de boeken beschreven stonden. En de zee gaf haar doden terug, en zij werden geoordeeld, een ieder naar zijn daden. Toen werden dood en onderwereld in de vuurpoel geworpen. Dit is de tweede dood, de poel van vuur. En ieder wiens naam niet stond in het boek des levens, werd geworpen in de poel van vuur.”
Openbaringen 8: 2, 8: 6, 20:12-15
Ascanio Condivi, de biograaf van Michelangelo, beschrijft het werk als volgt: “In dit werk laat Michelangelo alle menselijke figuren [Teg: vierhonderd] zien die in de schilderkunst denkbaar zijn, geen enkele actie of pose weglatend […] In het centrale deel, in de lucht nabij de aarde, zijn zeven engelen, beschreven door Johannes in de Apocalyps met trompetten aan hun lippen die de doden roepen voor het oordeel uit de vier hoeken van de aarde. Twee van hen houden een boek open met hun handen, waarin iedereen kan lezen en zijn verleden kan herkennen, alsof je bijna zelf een oordeel kunt vellen. Bij het geluid van de trompetten gaan alle graven open en het menselijke ras komt uit de aarde, alles zeer gevarieerd en in prachtige gebaren; terwijl sommigen nog maar half met vlees bekleed, en anderen geheel; sommigen naakt, sommigen gekleed in lijkwade en grafkleding waarin zij werden ingewikkeld toen zij begraven werden en zij proberen om zich ervan te bevrijden. Tussen hen zijn er die nog niet volledig wakker zijn, naar boven kijkend zich vertwijfeld afvragend of zij geroepen zullen worden door het Goddelijke oordeel. Het is prachtig te zien hoe de opgewekte doden met moeite en pijn uit de aarde komen en met uitgestrekte armen naar de hemel vluchten. Boven de engelen met de trompetten is de zoon van God in al zijn majesteit, in de vorm van een man, met zijn arm en sterke rechterhand omhooggestoken. Hij vervloekt toornig de veroordeelden, en verdrijft ze voor zijn gelaat naar het eeuwige vuur. Ascanio Condivi, ‘The Life of Michelangelo’, Phaidon, Oxford 1976, (original edition 1553) blz. 83-84 vrij vertaald
De wanhoop van de verdoemde man
Hij lijkt de uitverkorenen naar zich toe te trekken. Met zijn oordeel zijn engelen op aarde en in de lucht te zien die zijn heilig bevel voltrekken. Aan zijn rechterhand komen zij aan om de uitverkorenen te helpen […] en aan zijn linkerkant terug te dringen naar de aarde der verdoemden, die in hun brutaliteit naar de hemel proberen te klimmen. Slechte geesten sleuren de verdoemden naar de afgrond […] elke zondaar met de ledematen waarmee hij gezondigd heeft. Onder hen is Charon met zijn boot, net zoals Dante hem in zijn inferno beschrijft op de modderige Acheron[…]” Ascanio Condivi, ‘The Life of Michelangelo’ Phaidon, Oxford 1976, (original edition 1553) blz. 84-84 vrij vertaald.
In het midden van de compositie, op een hemelse wolk, de Gezegenden, […] alle heiligen van God, elk toont de gigantische Rechter het symbool van zijn martelaarschap, waardoor zij God verheerlijkten: Andreas met zijn kruis, Bartholomeus met de huid, Laurentius met het rooster, Sebastiaan met pijlen, Blasius met ijzeren kammen, Catharina met het wiel. […] Boven dit alles rechts en links, in het bovenste deel van de muur, zijn groepen engelen, die in de hemel het kruis omhooghouden, de spons, de doornenkroon, de nagels, en de geselkolom […]” Ascanio Condivi, ‘The Life of Michelangelo’, Phaidon, Oxford 1976, (original edition 1553) blz. 84-86 vrij vertaald.
Tekening Laatste Oordeel met 26
van de in totaal 300 figuren:
2. Christus als rechter
3. Maria
4. Laurentius rooster
5. Bartholomeus
6. Afgestroopte huid (zelfportret Michelangelo)
7. Petrus (sleutels)
12. Simon van Cyrene of Dismas
13. Sebastiaan (pijlen)
Als je de wand met het Laatste Oordeel van een afstand bekijkt, kun je in de wirwar van duikelende en stijgende figuren zien dat er vier zones of horizontale banden zijn. Op deze manier ontstaat er toch een zekere eenheid en is het geheel goed leesbaar. Bovendien zie je links zoals Condivi dit ook al vermeldt de figuren opstijgen naar de hemel en geheel rechts de verdoemden naar beneden vallen.
Michelangelo ‘Het Laatste Oordeel’
Robert Hughes beschreef anno 2011 het Laatste Oordeel van Michelangelo als volgt:
Michelangelo ‘Het Laatste Oordeel’
Charon drijft de verdoemden over de rivier Styx naar de hel
Dante beschrijft in zijn ‘La Divina Commedia‘ het bootje van Charon, waarmee de verdoemden over de Styx naar de plaats van hun eeuwige straf worden gevaren. De hel zelf is alleen aangeduid door een vurige gloed uiterst rechts’
“Dan verzamelen zich allen die daar kwamen,
Luid wenend aan het verschrikkelijke strand,
Dat allen wacht die Gods naam niet eren.
Charon, met ogen rood als brandend vuur,
Drijft hen bijeen en wenkt met zijn hand:
Slaat met zijn riem wie achterblijft. […]
Zo gaan ze over het donkere water,
En nog voor ze de overkant hebben bereikt,
Is aan het strand alweer een nieuwe groep.”
Dante Alighieri, La Divina Commedia, Inferno,
canto 3. 82 -87 en 106-120 (Engels)
Luca Signorelli Zelfportret
Luca Signorelli ‘Opstanding van het vlees’
Voor de scènes aan de onderzijde heeft Michelangelo niet alleen de tekst van Ezechiël 37: 1-7 goed gelezen, maar is hij ook sterk beïnvloed door Luca Signorelli. Deze schilder uit de 15e eeuw heeft in de kathedraal van Orvieto (niet zo ver van Rome Wikipedia) ook de opstanding van de doden geschilderd. Deze 15e eeuwse schilder slaagde er nog niet in de lijken en half vergane lichamen op overtuigende wijze te schilderen. Michelangelo beheerste dit perfect, maar ja hij had ook menig lijk onder zijn mes gehad en tot op het bot onderzocht.
Zelfportret Michelangelo als Bartholomeus
Michelangelo heeft zich zelf ook afgebeeld. Dit keer niet als een afgehakt hoofd zoals bij Judith en Holofernes op het plafond of als Zadoch in een lunet, maar als de afgestroopte huid van Bartholomeus.
De vele figuren, zoals Christus bijvoorbeeld, waren door Michelangelo naakt afgebeeld. Dit ging volgens velen te ver. De ceremoniemeester van Paulus III, Biagio da Cesena, kwam met de paus kijken op het moment dat zo ongeveer driekwart van de wand geschilderd was. Cesena sprak er in het bijzijn van de paus en Michelangelo schande van dat er zoveel naaktfiguren waren. Hij vond dit iets voor kroegen of publieke badhuizen, maar niet voor een kapel waar de plaatsvervanger van God op aarde de mis opdraagt.
Michelangelo reageerde niet, maar nadat de ceremoniemeester de Sixtijnse kapel verlaten had, gaf hij Minos (de figuur onderaan geheel rechts met de ezelsoren en een slang om het lichaam) het gezicht van Cesena (Wikipedia). De ceremoniemeester ging klagen bij Paulus III. De paus antwoordde Biagio: ‘God heeft me een zekere autoriteit gegeven in de hemel en op aarde, maar niet in de hel.’ En zo bleef de ceremoniemeester, Biagio da Cesena, voor het nageslacht vereeuwigd als Minos. Bij de laatste grote en ingrijpende restauratie is ontdekt dat Michelangelo Cesena niet alleen met zijn gezicht te grazen heeft genomen maar ook met de slang. Het bleek dat de bek van de slang die om het lichaam van Minos (Cesena) kronkelt, geopend is en hij met zijn giftige holle tand in de penis van de ceremoniemeester bijt.’
Vasari, die een groot bewonderaar van zijn tijdgenoot Michelangelo Buonarroti was, schrijft het volgende over de Sixtijnse kapel en het Laatste Oordeel:
Toen Michelangelo was hersteld, toog hij weer naar de kapel en hij werkte aan één stuk door, zodat hij het werk reeds na een paar maanden geheel voltooide, daarbij deze schilderingen zoveel kracht verlenend dat hij de woorden van Dante, ‘Morti li morti e i vivi parean vivi [Het was alsof de doden dood en de levenden levend waren] waarmaakte; hier leert men de ellende der verdoemden kennen, en de vreugde der zaligen. Toen dan dit tafereel van het Laatste Oordeel eenmaal was vrijgegeven, werd duidelijk dat Michelangelo hiermee niet alleen de kunstenaars die voor zijn tijd in deze kapel hadden gewerkt in de schaduw had gesteld, maar ook dat hij zijn eigen eerdere werk, waarmee hij het gewelf zo beroemd had doen worden, had willen voorbijstreven; zijn eigen werk in het gewelf werd door hem verre overtroffen, en hij oversteeg zichzelf in zijn verbeelding van de verschrikkingen van die dagen, waar hij de gehele lijdensgeschiedenis weet weer te geven – ter meerdere smart van hen die geen goed leven hebben geleid -door verschillende naakte figuren uit te beelden die het kruis, de zuil, de speer, de spons, de spijkers en de doornenkroon door de lucht te dragen, in allerlei verschillende houdingen die, hoe moeilijk ook, met groot gemak zijn uitgevoerd.” Giorgio Vasari, ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 Deel II, blz. 243 (oorspronkelijke uitgave 1568).
De vele naakten waren een steen des aanstoots. Zo wilde de Nederlandse paus Adrianus VI (1522-1523) de fresco’s verwijderen ‘want het was een badhuis met naakte figuren [..] en weerzinwekkende uitingen van wereldlijke wellust.’ Clemens VIII (1592 -1605) had hetzelfde plan als de Nederlandse paus. Gelukkig was hij niet doof voor de smeekbede van het gilde van de schilders: de Accademia di San Luca. Toch hebben de latere pausen wel ingegrepen. Zij gaven opdracht om in ieder geval een deel van die naaktheid achter lendendoeken te verbergen. Iets soortgelijks hebben we ook al kunnen constateren bij de klassieke beelden die van de nodige vijgenbladeren werden voorzien. Zo heeft Daniele da Volterra (Wikipedia) heel wat schaamdelen met zijn penseel voorzien van lendendoeken. Daniele werd door andere schilders spottend de ‘broekenmaker’ genoemd. Serieuze schilders keken neer op Da Volterra. Hoewel een schilder als El Greco, nog paus Pius V heeft aangeboden om iets fatsoenlijks te schilderen op de wand van het Laatste Oordeel.
Reconstructie van het Laatste Oordeel voor de lendendoeken
Er is lang gedubd om het werk van de ‘broekenmaker’ in het Laatste Oordeel te verwijderen. Dit bleek echter maar gedeeltelijk mogelijk. De verf die voor de later opgebrachte lendendoeken gebruikt is, bleek bij sommige figuren de oorspronkelijke verflaag zo te hebben aangetast dat de restauratoren besloten om sommige ‘broeken’ van Da Volterra maar te laten zitten.
Bij de grote restauratie van 1964 en 1974 zijn de zijwanden gerestaureerd. Hierna is het plafond aangepakt. Lees meer over de restauratie bij Wikipedia.
Een samengesteld beeld van de val en verdrijving van Adam en Eva.
Linksboven niet gerestaureerd rechtsonder gerestaureerd.
De verdoemde man na de restauratie
Voor de restauratie
En tenslotte op het einde van de 20e eeuw de wand achter het altaar met het Laatste Oordeel. Hierbij zijn buitengewoon interessante dingen ontdekt. Ook zijn de vingerafdrukken en afdrukken van de handpalm van Michelangelo gevonden. Vermoedelijk heeft Buonarroti zijn evenwicht verloren en moest hij zich vasthouden. Zo meldt Vasari nog dat Michelangelo van de steigers bij de wand achter het altaar afdonderde en zijn been brak. Bovendien bleek dat Michelangelo in het begin nog wel kartons heeft gebruikt, maar later spontaan te werk ging.
Na de eerste restauratie tussen 1964 en 1974 bleek dat de fresco’s bij de wanden al weer vrij snel vervuilden. Niet zo gek als je bedenkt dat er ongeveer twee miljoen mensen per jaar deze kapel bezoeken. Het lichaamsvocht en de adem van deze bezoekers heeft een vernietigende uitwerking op de fresco’s. Daarom is er een ingenieus systeem bedacht om de opstijgende lucht van de mensen af te koelen. Als je een verrekijker bij je hebt, kun je als je de tijd neemt bij de richels op de wanden ontdekken dat er speciale apparatuur en sensoren zijn opgesteld. Deze zorgen ervoor dat er een constante luchtstroom langs de wanden en het plafond blaast zodat de vervuilde lucht de fresco’s niet kan bereiken en aantasten.