Il Gesù
Giacomo della Porta Il Gesù façade 1575-1584 en de koepel exterieur
Lievin Cruyl ‘De Il Gesù’ 1665 spiegelbeeld
‘‘De gevel van de jezuïeten moederkerk, de beroemde Il Gesu, draagt het monogram van Jezus, dat het logo is van de Society of Jesus. De ingang wordt geflankeerd door het wapenschild van de stad Rome, en het familie wapenschild van de regerende Pontiff, Benedictus XVI. Hierboven staat de naam van de Farnese familie ter nagedachtenis aan kardinaal Alessandro Farnese, neef van paus Paul III, die het gebouw van de kerk in 1568 financierde.” Bron: Lawrence OP
Peter Paul Rubens ‘Ignatius de Loyola’ ca. 1600
Aan dit kleine plein ligt de grote kerk van de jezuïeten: Il Gesù. De Spanjaard en stichter van de orde der jezuïeten, Ignatius de Loyola, had in de 16e eeuw een kavel verworven op de plek waar we nu staan. Hij wilde hier een moederkerk voor zijn orde bouwen. Michelangelo heeft nog een eerste ontwerp gemaakt. Maar het was de architect Giacomo da Vignola die in 1568 de uiteindelijke kerk ontworpen heeft. In 1584 is de kerk ingewijd.
Twaalf jaar na de kerkvergadering in Trente heeft Giacomo della Porta in 1575 de façade ontworpen. Deze gevel kondigt de Barok al aan. Als je voor de kerk staat, valt de ingang meteen op. Dit heeft Della Porta bereikt door de pilasters en het hoofdgestel naar het midden toe steeds meer naar voren te laten komen zoals dit hier goed te zien is. Daarnaast zijn de pilasters niet gewoon volgens een klassieke afstand van het intercolumnium (een term die je nog hebt moeten leren) naast elkaar gezet, maar paarsgewijs geordend. Aan de uiteinden zijn twee pilasters, die niet echt opvallen bij elkaar geplaatst. Hierna volgen weer twee pilasters, maar nu verschijnt er opeens ook nog een halve pilaster die achter en tegen de aangrenzende pilaster is gezet. In het midden bij de hoofdingang zijn een pilaster en direct naast de deur een halve zuil te vinden.
Het systeem van een grote opening in het midden, geflankeerd door twee kleine openingen, keert in het bovenste deel van de gevel weer terug, maar nu in de vorm van een groot venster en twee kleine nissen. Misschien komt je dit bekend voor? Het is gewoon een motief uit de oudheid zoals we dit bij de bogen van Septimius Severus en Constantijn gezien hebben. Ook het grote fronton in de vorm van een boog met een ingeschreven driehoek accentueert de middenpartij van de gevel. Bovendien kun je een verticale lijn trekken van de ingang naar het grote kruis dat bovenop het afsluitende timpaan staat. Tenslotte buigen de voluten aan de zijkanten naar binnen.
Het ontwerp is sterk beïnvloed door het concilie van Trente. Nieuw is dat de preekstoel niet langer meer bij het altaar staat, maar links tussen de tweede en derde kapel. Dit was de belangrijkste eis die in de kerkvergadering in Trente aan de architectuur gesteld werd. Tijdens de preek konden de monniken bij het hoofdaltaar de mis opvoeren of psalmen en gebeden houden.
Vignola is uitgegaan van de langwerpige vorm van een basiliek met een lengte van tweehonderd meter. Er zijn nauwelijks zijarmen en er is maar één apsis. De plattegrond is sterk beïnvloed door de basiliek van Maxentius die je op zondag nog hebt gezien: een breed middenschip met aan beide zijden drie boogvormige kapellen. Als je in de kerk loopt, ervaar je het geheel als een sterke eenheid, heel anders dan bij de traditionele basiliek waar het schip en de zijbeuken duidelijk als aparte ruimtes van elkaar gescheiden zijn.
De traditionele indeling van een basiliek heb je op zondag nog gezien bij de San Clemente. Als je wat nauwkeuriger naar de plattegrond kijkt, zie je dat die weliswaar veel weg heeft van een basiliek, maar dat er ook nog een centrale plattegrond in te ontdekken valt. In wezen is de plattegrond die Vignola (Wikipedia) gemaakt heeft een combinatie van een langwerpige basiliek met een centraalbouw.
De plattegrond van Il Gesù is een synthese van basiliek en centraalbouw. Deze kerk heeft veel invloed gehad op latere kerken en niet alleen in Italië. Dit geldt zeker ook voor de gevel.
Andrea Pozzo St Ignatius kapel Onderzijde Fresco
Andrea Pozzo St Ignatius kapel (linker transept) De kapel
De kerk moest op de kerkgangers een verpletterende indruk maken. Kunst werd gebruikt om de bezoeker te overdonderden en de boodschap van de jezuïeten te verkondigen. De inrichting is wel heel erg Barok.
Onze kleermaker of schoenmaker, Pasquino, gaf een wat andere uitleg aan de afkorting. I.H.S. (boven het Hoogaltaar) en wel ‘Iesuiti habent satis’ oftewel de jezuïeten hebben genoeg. Als je het graf van Ignatius de Loyola bekijkt in het linkertransept, bij de Sint Ignatius kapel kun je vast wel instemmen met het oordeel van Pasquino. Het is gemaakt van de meest kostbare materialen zoals edelstenen, goud, een gigantisch stuk lapis lazuli en een globe van halve edelstenen.
De ketterse boeken van Luther, Calvijn en Zwingli
Het altaar van Sint-Ignatius van Loyola, dat dateert uit de zeventiende eeuw en is gemaakt door Andrea Pozzo (1642-1709), de broeder die verantwoordelijk was voor de prachtige perspectiefschildering in de Sant’ Ignazio, wordt beschouwd als het meest weelderige barokke monument in Rome. Het Sint-Ignatiusbeeld van Antonio Canova is getooid met een zilveren kazuifel. Aanvankelijk was er een beeld van Pierre Legros dat volledig van massief zilver was, maar paus Pius VI liet dit in 1798 smelten om zijn oorlogsschulden aan Napoleon af te betalen. In het allegorische beeld van Legros, dat zich rechts van het altaar bevindt (genaamd ‘Het geloof overwint de ketterij‘), trekt een putto (een engeltje, te vinden linksonder) pagina’s uit de ketterse geschriften van Calvijn, Luther en Zwingli.” Het schijnt dat vroeger, voor het beeld, een mechanisch schilderij van Sint-Ignatius door Pozzo kon worden neergelaten [Tegenwoordig wordt dagelijks om 17.30 uur het schilderij weer naar beneden gebracht, vergezeld van een replica van het beeld met een lichtshow en muzikale begeleiding.]. De blauwe wereldbol waarop de Heilige Drievuldigheid bovenaan het altaar rust, stond bekend als het grootste bekende blok lapis lazuli. Echter, recent onderzoek heeft aangetoond dat het in werkelijkheid een blok cement is dat bedekt is met lapis lazuli. Bron: Luc Verhuyck ‘Anekdotische reisgids voor Rome’ Rainbow bv, Amsterdam en Uitgeverij Athenaeum -Polak& Van Gennep, Amsterdam 2001 uitgave in Rainbow 2019 blz. 94
Bernini ‘Kardinaal Robert Bellarmine’ Gezicht Zijkant
G.B. Gaulli ‘Robert Bellarmine’ 1678 British Museum
Als de befaamde Jezuïet, kardinaal Roberto Bellarmine (Robertus Bellarminus) in 1621 sterft, wordt besloten om een graftombe (reconstructie) op te richten in de apsis van de Il Gesù . Pietro Bernini, de vader van Gian Lorenzo, ontwierp de allegorieën Geloof en Wijsheid. De portretbuste van de kardinaal is van Gian Lorenzo’ hand. In 1843 werd de tombe bij een ingrijpende verbouwing gesloopt. Er kwam een neoklassieke omlijsting met een nis waar de barokke portretbuste van Roberto Bellarmine in werd gezet (Wikipedia).
“Zijn [Bellarmine] hoofdwerk is Disputationes de Controversiis. In dit boek wordt de katholieke leer verdedigd tegen de aanvallen van de Reformatie. Het boek frustreerde protestantse professoren en intellectuelen zo zeer, dat in het protestantse Heidelberg zelf een Collegium Anti-Bellarminianum gesticht werd. Bellarminus was een belangrijke contrareformator.” In 1930 wordt hij heilig verklaard. Bron: Wikipedia
Als je verder naar het plafond kijkt, zie je een geweldig groot illusionistisch schilderij van Giovanni Battista Gaulli waarin Christus verheerlijkt wordt.
Giovanni Battista Gaulli ‘zelfportret’ 1667 – 1668
Gewelven Gaulli ‘Triomf van de naam van Jezus’ IHS Trompe l’oeil
Studie Triomf van de naam Jezus Rijksmuseum, Amsterdam
Pompeo Batoni ‘Zelfportret’ 1773-1774, Uffizi
Tenslotte bekijken we nog even een curieus schilderij dat door Pompeo Batoni in 1760 is geschilderd. Het is de eerste voorstelling van Christus met het Heilige Hart. Deze afbeelding is buitengewoon populair geworden en wordt tot op de huidige dag in allerlei variaties nog steeds geschilderd (San Crisogono Trastevere), maar ook in driedimensionale vorm weergegeven.
De kapel van het Heilige Hart Uitzoomen Inzoomen
Kapel van het Heilige Hart Inzoomen
We lopen weer naar het zuidwesten en gaan naar het Campo de’Fiori. Deze leuke markt moet je beslist een keer in de ochtend bekijken. Hier zullen we pauzeren.
Campo dei Fiori Giuseppe Vasi ‘Campo de’Fiori’ 1740
