Giotto’s fresco’s in de Peruzzi-kapel en Bardi-kapel V

De linkermuur van de Bardi-kapel

In de linkerlunet heeft Giotto een paleis in de vorm van een kubus schuin op het beeldvlak geplaatst. Het gebouw fungeert als een scherm dat de twee groepen verbindt, maar tegelijkertijd ook scheidt. De naakte Franciscus deels nog bedekt door de mantel van een bisschop staat precies op de plek waar het paleis een scherpe hoek maakt richting de kijker. Franciscus kijkt zijn vader niet aan. Die is zichtbaar boos, hij wordt zelfs door medestanders tegengehouden. De blik van Franciscus is naar boven gericht naar zijn Hemelse vader. Met eenvoudige, maar zeer sprekende middelen vertelt Giotto zijn verhaal. Zo maken de naaktheid van Franciscus, zijn omhoog gerichte blik, de opgeheven handen duidelijk dat Franciscus aardse goederen verwerpt en dat hij zich volledig wil wijden aan de Heer. De houding van de vader van Franciscus laat ook niets te raden over.

Bardi-kapel:
Rechtermuur Franciscus      Schema frescocyclus    Linkermuur Franciscus

Giotto ‘Het verwerpen van aardse goederen door Franciscus’ 1319-1328

Bonaventura beschrijft in zijn ‘Legenda major Sancti Francisci ‘(Grote Levensbeschrijving van de heilige Franciscus) 13e eeuw in hoofdstuk II, 4 (Engels en Nederlands) het volgende:

Kinderen die een steen willen gooien
“Zonder een woord te zeggen of een ander de kans ertoe te geven, ontdeed hij zich onmiddellijk van al zijn kleren en gaf ze aan zijn vader. Op dat moment is men er ook achter gekomen dat de man Gods onder zijn verfijnde, modieuze kleren op zijn blote lichaam een haren boetekleed droeg. Daarna gooide hij, door een wonderlijke, hem bedwelmende innerlijke gloed in vervoering meegesleept, ook zijn lendendoek af en zei, terwijl hij zich zo in volle naaktheid aan aller ogen prijsgaf, tot zijn vader: ‘Tot nu toe heb ik u op aarde mijn vader genoemd, maar van nu af aan mag ik met recht zonder enige schroom zeggen: ‘Onze Vader, die in de hemel zijt, in wiens handen ik mijn hele rijkdom heb gelegd en op wie ik heel mijn hoopvol vertrouwen heb gesteld.’ Toen de bisschop dit zag, stond hij terstond vol bewondering voor de mateloze bezieling van de man Gods op, sloeg wenend zijn armen om hem heen en hulde hij hem in de mantel die hij droeg. Tegelijkertijd gaf hij ook opdracht aan zijn dienaren iets te gaan halen waarmee de man Gods zijn naaktheid kon bedekken. Die gaven hem toen de waardeloze, armzalige mantel van een boer die bij de bisschop in dienst was.”

De vader is woedend over het gedrag van zijn zoon en wil ingrijpen, maar die heeft slechts oog voor God de Vader. De spanning tussen de beide groepen die de zoon of de vader steunen, wordt extra benadrukt doordat Giotto tussen hen de ruimte openlaat. Niet toevallig is deze open plaats precies in het midden van het beeldvlak gezet. Aan beide zijkanten is de agitatie bijna te horen en te voelen. Twee kinderen willen met stenen gooien. Zij worden door hun moeders hardhandig tegengehouden.

Giotto ‘Franciscus verschijnt aan zijn broeders te Arles’ 1319 – 1328

Op de linkerwand onder de lunet is de verschijning van Franciscus te Arles aan zijn broeders geschilderd. In deze scène geen opgewonden stemming, maar hier is er juist sprake van rust en contemplatie. Franciscus verschijnt in een visioen om zijn medebroeders te zegenen en hen te sterken in hun geloof. Niet alle monniken zien de verschijning van de heilige. De franciscaner monnik links met zijn hand tegen zijn gezicht is in gedachten verzonken. Ook de architectuur ademt rust uit door een evenwichtige verhouding tussen horizontale en verticale bouwelementen. De gedempte kleuren dragen eveneens bij aan de serene sfeer. De verschijning van Franciscus aan zijn volgelingen is geschilderd voor de kijker die net de kapel betreden heeft, niet frontaal dus alsof je er recht voor zou staan.

Bonaventura beschrijft in zijn ‘Legenda major Sancti Francisci’ (Grote Levensbeschrijving van de heilige Franciscus) 13e eeuw in hoofdstuk IV, 10 (hier te lezen Engels en Nederlands) het volgende: “Eens immers hield een bijzonder begaafd prediker, Antonius – die we nu als een roemvol belijder van Christus vereren – op het kapittel van Arles een preek voor de broeders over het opschrift boven het kruis: ‘Jezus van Nazareth, koning van de Joden.’ Een zeer deugdzame broeder, Monaldus geheten, keek op een gegeven moment op goddelijke ingeving naar de deur van de zaal en zag toen met eigen ogen de zalige Franciscus. Hij zweefde in de lucht en met zijn als op een kruis uitgestrekte armen zegende hij zijn broeders.”

IIn de dood van Franciscus is de belangrijkste gebeurtenis ook in het midden gezet. Franciscus ligt op een lijkbaar. Zijn volgelingen staan om zijn bed. Eén van broeders achter de baar kust de hand met het stigma. Aan de voorkant zit, aan de kleren te zien, een man van adel die zijn vingers in de zijwond van Franciscus steekt. Blijkbaar kan hij het nauwelijks geloven. Het doet sterk denken aan de apostel Thomas die niet kon geloven dat Christus na drie dagen en nachten uit zijn graf was opgestaan.

Giotto ‘De dood van Franciscus en de inspectie van de stigmata’ 1319 – 1328
Inzoomen

De dood van Franciscus
Bonaventura beschrijft in zijn ‘Legenda major Sancti Francisci’ (Grote Levensbeschrijving van de heilige Franciscus) 13e eeuw in hoofdstuk IV, 10 (hier te lezen: Engels en Nederlands) het volgende:
“Toen de mensen hoorden dat de heilige Vader gestorven was, en het gerucht over het wonder zich verspreidde, stroomden ze haastig toe om het met hun eigen ogen te zien; dat zou hun iedere reden tot twijfel ontnemen en hun diepe genegenheid jegens hem aanleiding geven tot grote vreugde. Men liet de burgers van Assisi dan ook zoveel mogelijk toe om de wondtekenen te zien en ze met hun lippen te beroeren. Onder hen was ook een ridder, een ontwikkeld en onderlegd man met een grote naam en zeer bekend, Hiëronymus geheten. Omdat hij grote twijfel koesterde over de echtheid van die heilige tekenen en er als de Apostel Thomas niet aan kon geloven, betastte en onderzocht hij, in het bijzijn van de broeders en andere stadgenoten, de spijkers grondig en zonder ze te ontzien, en bevoelde hij ook de handen, voeten en de zijde van de heilige. Als de tekenen van de wonden van Christus, die hij aanraakte en betastte, waarachtig en echt waren, zou hij – want dat wilde hij – heel het gezwel van de twijfel uit zijn eigen hart en dat van anderen kunnen snijden. Het gevolg van dit alles is geweest dat hij later met beslistheid instond voor de echtheid van de wondtekenen en, samen met andere getuigen, dit ook met zijn hand op het evangelieboek onder ede heeft bevestigd. Van die echtheid had hij zich immers door zijn degelijk onderzoek terdege vergewist.”

De rechtermuur van de Bardi-kapel

Bardi-kapel:
Rechtermuur Franciscus      Schema frescocyclus     Linkermuur Franciscus

Giotto ‘De bevestiging van de orderegels door paus Honorius II’ 1319 -1328

Aan de bovenzijde in de lunet is de bevestiging van de orderegels door paus Honorius II afgebeeld. Ook hier een heldere architectonische achtergrond, zeker niet realistisch, maar wel heel effectief als indeling van de compositie. De zijvertrekken lijken wel de zijpanelen van een triptiek. Franciscus knielt voor de paus met een rol waarop de regels van de orde staan.

Paus Honorius II en Franciscus
Bonaventura beschrijft in zijn ‘Legenda major Sancti Francisci ‘(Grote Levensbeschrijving van de heilige Franciscus) 13e eeuw in hoofdstuk IX, 8 (hier te lezen in het Engels en Nederlands) het volgende:
“Nu hij bij de Romeinse Curie was aangekomen en was voorgesteld aan de opperste Pontifex, legde hij hem zijn bedoeling uit en smeekte hem nederig en ernstig om de Regel hierboven vermeld goed te keuren voor hun leven. De Plaatsbekleder van Christus, heer Innocentius de Derde, een man die buitengewoon beroemd was om zijn wijsheid, aanschouwde in de man van God de wonderbaarlijke zuiverheid van een eenvoudige ziel, standvastigheid in zijn doel, en de ontvlamde vurigheid van een heilige wil, en was bereid om de verzoeker zijn vaderlijke goedkeuring te geven.”

Giotto ‘Het oordeel door het vuur voor de sultan’ 1319 -1328

Het onderwerp onder de lunet moet de familie Bardi vast hebben aangesproken, zij dreven immers handel met het Midden-Oosten. In het midden zit de sultan Almalik Alkamil van Egypte op zijn troon. Hij wijst naar het vuur. Rechts van de troon staat Franciscus bij de vlammen. Hij is bereid om voor zijn geloof door het vuur te gaan. 

Bonaventura beschrijft in zijn ‘Legenda major Sancti Francisci ‘(Grote Levensbeschrijving van de heilige Franciscus) 13e eeuw in hoofdstuk IX, 8 (hier te lezen in het Engels en Nederlands) het volgende:

“Met zulk een vastberadenheid van geest, met zulk een moedige ziel, en met zulk een vurigheid van geest, predikte hij aan de eerdergenoemde Sultan God, Drie-eenheid en de Verlosser van allen, Jezus Christus, op zo’n wijze dat in hem duidelijk en waarlijk vervuld werd wat gezegd wordt in het Evangelie: ‘Ik zal u een mond en wijsheid geven, waar geen van uw tegenstanders tegenin kan gaan of weerstaan.’ Want terwijl de Sultan het wonderbaarlijke enthousiasme van geest en moed van de man van God aanschouwde, hoorde hij hem graag en nodigde hem zeer ernstig uit om bij hem te blijven. Toen zei de dienaar van Christus, geleid door goddelijk advies: ‘Als jij, samen met jouw volk, je tot Christus wilt bekeren, zal ik met alle liefde bij jullie blijven.” Scroll naar beneden om het vervolg te lezen.

“Met zulk een vastberadenheid van geest, met zulk een moedige ziel, en met zulk een vurigheid van geest, predikte hij aan de eerdergenoemde Sultan God, Drie-eenheid en de Verlosser van allen, Jezus Christus, op zo’n wijze dat in hem duidelijk en waarlijk vervuld werd wat gezegd wordt in het Evangelie: ‘Ik zal u een mond en wijsheid geven, waar geen van uw tegenstanders tegenin kan gaan of weerstaan.’ Want terwijl de Sultan het wonderbaarlijke enthousiasme van geest en moed van de man van God aanschouwde, hoorde hij hem graag en nodigde hem zeer ernstig uit om bij hem te blijven. Toen zei de dienaar van Christus, geleid door goddelijk advies: ‘Als jij, samen met jouw volk, je tot Christus wilt bekeren, zal ik met alle liefde bij jullie blijven.”

Hier is sprake van een botsing van twee religies, waarvan er natuurlijk maar één de ware kan zijn. De moslims deinzen terug voor de vuurproef. Alkamil ziet dit alles aan en moet beslissen tussen angst en moed, tussen waarheid en valsheid. Hij moet een besluit nemen en dit is dan ook het onderwerp van dit verhaal. Zoals bij alle scènes in de kapel ligt het centrale thema in het midden van het beeldvlak. Het toneel is helder: een lang en breed podium. Franciscus staat rechtop, onbuigzaam. Bij de ‘angsthazen’ links van de sultan hangen de armen van de moslims lusteloos en willoos naar beneden. De figuur in de gele mantel lijkt wel een gracieuze arabesk met gotische lijnen. De vormen zijn in dit geval echter niet decoratief, maar een reactie op de donkere man in de witte mantel. Hij wijst met zijn hand naar het vuur, maar de man in het geel volgt de anderen die het hazenpad kiezen. De plooien van de gele mantel dirigeren het oog naar de man die er bedrukt uitziet. De zwaar neerhangende plooien van zijn bruine overjas weerspiegelen de neerslachtige houding van deze figuur met zijn voorovergebogen hoofd. Met slechts weinige formele elementen schept Giotto wel een rijke psychologische inhoud.

Giotto ‘ Het visioen Franciscus aan Fra Agostino en de bisschop van Assisi’

Zoals al vermeld, is het onderste scène zwaar beschadigd door een altaar dat later is aangebracht en bij de grote restauratie weer verwijderd werd. Hier verschijnt in een visioen Franciscus aan Agostino, een ordebroeder, en de bisschop van Assisi.

Bonaventura beschrijft in zijn ‘Legenda major Sancti Francisci’ (Grote Levensbeschrijving van de heilige Franciscus) 13e eeuw in hoofdstuk XIV, 6 (hier te lezen in het Engels en Nederlands) het volgende:

Bardi Dossal Altaarstuk       In situ

Een vergelijking tussen het zogenaamde, ‘Bardi Dossal’ paneel, uit circa 1250 op het altaar en de frescocyclus in deze kapel laat zien hoe de schilderkunst zich met Giotto verder ontwikkeld heeft. De onbekende schilder van het grote paneel heeft Franciscus in het midden geplaatst met rondom hem twintig verhalende scènes uit het leven van de heilige.
Bardi Dossel altaarstuk bekijken met alle scenes(1 t/m 22)  klik hier bij de officiële site van de Santa Croce

Sommige verhalen die Giotto op de wanden van de kapel heeft geschilderd zoals de stigmatisatie, de bevestiging van de orderegels en de dood van Franciscus zie je in dit paneel terug. Franciscus op het paneel heeft weinig gemeen met de figuren op de wanden. Van enig realisme is hier geen sprake zoals onder meer aan de kledij te zien is. Gewaden lijken wel neerhangende lappen stof die geen lichamen omhullen. Giotto had zoals we dit al gezien hebben bij zijn altaarstuk,’ de Tronende Maria met kind’, wel driedimensionale figuren geschilderd. Daarnaast zijn de twintig narratieve afbeeldingen op het paneel niet erg overtuigend. Het landschap en de architectuur zijn niet meer dan schema’s. De gouden achtergrond draagt ook niet bij aan enig realisme. De wereld op het paneel is duidelijk anders dan de ruimte waar de kijker staat. Daarnaast is van enige psychologische inhoud, zoals onder meer te zien bij Giotto’s fresco van Franciscus voor de sultan totaal geen sprake. Het is niet voor niets dat de kroniekschrijver, Giovanni Villani, in zijn kroniek over Giotto in 1337 het volgende noteerde: ‘de meest soevereine meester van de schilderkunst in zijn tijd, en iemand die meer dan wie ook elke figuur en actie naar het leven tekende.’

Vervolg Florence dag 5: Gaddi, Taddeo in de Baroncelli-kapel (Santa Croce) I