Ghirlandaio en het Laatste Avondmaal (Ognissanti II)
Ognissanti Inzoomen Interieur Luchtfoto
Links van de kerk is de ingang naar het kloosterhof met de refter. In hetzelfde jaar, 1480, als de bouw van de refter voltooid is, schildert Ghirlandaio zijn Laatste Avondmaal. Het jaar, MCCCCLXXX staat in de houten rand van de verhoging bij de voeten van Judas vóór de tafel.
Monogram “OmmeS SanCtl.:OSSC Vaas met bloemen
Het monogram van, OmmeS SanCtl.:OSSC (alle heiligen of ognissanti), van de kloostergemeenschap is drie keer in het fresco weergegeven. Twee keer bij de zijkanten, rechts en links van de zitbank en ook nog op de vaas met bloemen.
Binnenhof van het klooster Ognissanti Ingang van de cenacolo
Ghirlandaio maakt handig gebruik van de bestaande architectuur. Het is voor de kijker moeilijk om te onderscheiden wat werkelijkheid is en wat geschilderd is. Zo dragen de middelste grote console en de twee kleine in de hoeken de gewelven, maar zijn de andere twee geschilderd. De kruisgewelven keren terug in de geschilderde versie. De oostelijke wand van de refter lijkt volledig opgelost te worden en plaats te maken voor een eetzaal waar door open arcaden een uitzicht op een tuin is. De twee ramen in de zaal (een is later dichtgemetseld) keren terug in het fresco. In de muurschildering valt er meer licht door het linker dan door het rechterraam naar binnen. Het rechterraam in de refter vangt ook minder licht vanwege het aangrenzende en uitstekende dak van het klooster
Ghirlandaio ‘Laatste Avondmaal 1480 Inzoomen
Ghirlandaio schildert niet de gebruikelijke scènes bij het Laatste Avondmaal zoals Andrea del Castagno dit drieëndertig jaar eerder had gedaan in de eetzaal van de Sant’Apollonia. Boven Castagno’s Avondmaal was in het midden de kruisiging geschilderd en rechts en links ervan de graflegging en de grafopstanding (meer lezen over Castagno’s Laatste Avondmaal klik hier).
Andrea del Castagno ‘Laatste Avondmaal en Kruisiging’ Laatste Avondmaal
Vier jaar eerder, in 1476, had Ghirlandaio in Passignano ook een Laatste Avondmaal geschilderd. In de lunetten waren al de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs en Kaïn die Abel doodt weergegeven. Door de eerste zonden van de mens te laten zien, blijkt hoe noodzakelijk het kruisoffer van Christus is. Bij de instelling van de eucharistie tijdens het Laatste Avondmaal wordt naar dit offer verwezen zoals dat in Marcus 14: 22-26 geschreven staat. Hierdoor kan de mens, als hij tenminste als een goed Christen leeft, weer in de hemel komen.
Ghirlandaio ‘Laatste Avondmaal’ 1476 (Badia di Passignano)
Waarom is er in de Ognissanti alleen een Laatste Avondmaal geschilderd en geen kruisiging? Waarschijnlijk omdat de vorm van de oostelijke wand in de eetzaal dit niet toeliet. De refters werden na het midden van de vijftiende eeuw niet alleen lager, maar kregen ook gewelven, waardoor de ruimte wel breed bleef, maar minder hoog werd. Ghirlandaio laat in zijn Laatste Avondmaal het moment zien dat Christus het volgende zegt:
‘Jezus, deze dingen gezegd hebbende, werd ontroerd in den geest, en betuigde, en zeide: Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u, dat een van u lieden Mij zal verraden. De discipelen dan zagen op elkander, twijfelende, van wien Hij dat zeide. En een van Zijn discipelen was aanzittende in den schoot van Jezus, welken Jezus liefhad. Simon Petrus dan wenkte dezen, dat hij vragen zou, wie hij toch ware, van welken Hij dit zeide. En deze, vallende op de borst van Jezus, zeide tot Hem: Heere, wie is het? Jezus antwoordde: Deze is het, dien Ik de bete, als Ik ze ingedoopt heb, geven zal. En als Hij de bete ingedoopt had, gaf Hij ze Judas, Simons zoon, Iskariot. En na de bete, toen voer de satan in hem. Jezus dan zeide tot hem: Wat gij doet, doe het haastelijk. En dit verstond niemand dergenen, die aanzaten, waartoe Hij hem dat zeide. Want sommigen meenden, dewijl Judas de beurs had, dat hem Jezus zeide: Koop, hetgeen wij van node hebben tot het feest, of, dat hij den armen wat geven zou.’ Johannes 13: 21-29
In de drie andere evangeliën (Lucas 22: 7-23, Mattheüs 26: 20-30 en Marcus 14: 17-25) is er ook sprake van de instelling van de eucharistie. In Florence werden vaak het bekend maken van het verraad en de instelling van de eucharistie in het Laatste Avondmaal tegelijkertijd weergegeven. Christus maakt dan een zegenend gebaar. Marcus beschrijft dit als volgt: ‘‘En als zij aten, nam Jezus brood, en als Hij gezegend had, brak Hij het, en gaf het hun, en zeide: Neemt, eet, dat is Mijn lichaam. Hij nam den drinkbeker, en gedankt hebbende, gaf hun dien; en zij dronken allen uit denzelven. Hij zeide tot hen: Dat is Mijn bloed, het bloed des Nieuwen Testaments, hetwelk voor velen vergoten wordt.’ Marcus 14: 22-24
De glazen drinkbekers met wijn en het brood staan op tafel. Zo gaf Taddeo Gaddi dit anno 1360 ook weer in de refter van de franciscanen in het klooster van de Santa Croce. Ook bij Castagno zijn het zegenend gebaar bij de instelling van de eucharistie en het verraad te zien. Bij Taddeo Gaddi staat Judas op het punt brood uit de schaal te pakken, terwijl bij Castagno de verrader een stukje brood in zijn rechterhand heeft. Ghirlandaio maakt in zijn Avondmaal te Passignano het verraad van Judas duidelijk door zijn geldbuidel te schilderen en de instelling van de eucharistie met het zegenend gebaar van Christus. In de Ognissanti echter is er geen schaal met brood, geen stukje brood in Judas’ hand te zien. Wel brood en karaffen met wijn, maar dan witte wijn en als teken van verraad heeft Judas de geldbuidel in zijn linkerhand.
Aan de houdingen, blikrichtingen en handen van de apostelen is goed te zien dat Christus net het verraad bekend heeft gemaakt. De grimmig kijkende Petrus heeft een mes in zijn rechterhand en wijst met zijn andere hand naar Christus. Hij lijkt te vragen of het Judas is die de Heer verraden heeft.
Judas is zo te zien niet onder de indruk. De apostel links bij de hoek van de tafel, vermoedelijk Filippus, wijst met zijn hand naar het midden van de tafel en vraagt aan zijn rechterbuurman hoe hij denkt over wat Christus net gezegd heeft. Deze onderbreekt hem echter door de onderarm van Filippus vast te pakken.
Ghirlandaio ‘Laatste Avondmaal’ 1480 Uitzoomen
Hij lijkt hem daarmee tot rust te manen, maar hij blijft ondertussen wel met een ingespannen blik naar Judas kijken. De apostel met het groene kleed steunt met zijn rechterhand op de tafel en buigt voorover om beter zicht te krijgen op wat zich tussen Judas en Petrus afspeelt. Het gezicht van Christus is een dissonant in het geheel, zijn blik gaat schuin omhoog. Het blijft onduidelijk waar hij naar kijkt.
In 1966, nog vóór de grote overstroming, is het fresco met de strappo methode van de wand gehaald. Hierbij kwam de sinopia op de arriccio, de eerste kalklaag, aan het daglicht. Bij de restauratie werd ook duidelijk dat het gezicht en de rechterhand van Christus niet origineel zijn, maar uit de zeventiende eeuw komen. Dit geldt ook voor de onderste geschilderde marmeren borstwering. In de sinopia kijkt Christus naar Johannes de Doper terwijl hij de gebeurtenissen aan tafel niet opmerkt. Op andere plekken zoals bij de twee figuren links, is het fresco dramatischer dan de sinopia. De apostel, geheel links, heft alleen zijn hand op terwijl de apostel naast hem zijn gevouwen hand op de tafel houdt. De derde figuur links in ondertekening vouwt zijn handen ineen voor gebed.
Ghirlandaio ‘Laatste Avondmaal’ 1480 Sinopia
In de schildering houdt hij zijn rechterhand op tafel alsof hij op wil staan en buigt voorover. Het gebaar van Petrus in de sinopia is ook ingetogener: hij houdt zijn linkerhand onder zijn kin. Net als bij Castagno in het Laatste Avondmaal is bij Judas in de ondertekening nog net een stukje brood te zien dat hij in zijn rechterhand houdt. In de muurschildering verdwijnt dit volledig. De houding van Petrus en Judas zijn in de sinopia spiegelbeeldig.
Deze sinopia (Ognissanti) is trouwens later ook gebruikt voor de eetzaal in het klooster van de San Marco. Aan het resultaat is te zien dat het werk niet door Ghirlandaio zelf is uitgevoerd, maar door zijn assistenten. Zo doen de volstrekt symmetrische verdeling van de kersen op de tafel gekunsteld aan. Ook de individuele apostelen zijn minder overtuigend dan de figuren die Domenico zelf schilderde in de Ognissanti
Ghirlandaio ‘Laatste Avondmaal’ c. 1486 San Marco
In de refters van de Santa Croce (Taddeo Gaddi 1360), de Santo Spirito (Orcagna 1365) en de Sant’Apollonia (Andrea del Castagno 1444) zijn boven het Laatste Avondmaal afbeeldingen van onder meer de Kruisiging te zien. Hierdoor wordt het Avondmaal in de context geplaatst van Christus die zijn zoon offert voor de mensheid. Voor tijdgenoten was dit goed te begrijpen.
De tuinen San Marco Uitzoomen San Marco
In de Ognissanti echter schildert Domenico Ghirlandaio vanwege ruimtegebrek, zoals reeds vermeld, alleen het Avondmaal met een tuin op de achtergrond. Toch zijn er ook hier allerlei toespelingen die verwijzen naar het kruisoffer
De zegenende hand van Christus in combinatie met het brood en de wijn op tafel was algemeen bekend als een verwijzing naar het offer dat Christus voor de mensheid gebracht had. Op het eerste gezicht lijkt er alleen sprake te zijn van twaalf apostelen en Christus die aan een tafel eten. De tafel is gedekt met een kleed dat zo te zien aan de vouwen net uit de linnenkast komt. Op de tafel zien we karaffen met water en wijn, glazen, broodplanken, plakken lamsvlees, kersen, twee abrikozen, twee sinaasappelen en geheel links een klein kropje sla.
De kersen zijn een toespeling op de bloeddruppels terwijl de sinaasappelen bekend stonden als vruchten uit het paradijs. Door deze combinatie van vruchten wordt er een link gelegd met het lijden van Christus waardoor het eeuwige leven weer mogelijk is geworden, maar nu in de hemel. In de beide zijramen zijn een duif en een pauw geschilderd. De duif verwijst naar de Heer met zijn blijde boodschap. Pauwenvlees zou nooit bederven zo dacht men. De pauw werd daarom het symbool van de onsterfelijkheid.
Door de open bogen kun je de vogels bijna horen en het fruit ruiken. De bomen zijn nauwgezet geschilderd. De granaatappels aan de boom staan op het punt open te barsten, er hangen flinke citroenen, sinaasappelen en dadels aan de palm. Iets van al dit fruit moet op de tafel terecht zijn gekomen ook al zien we geen kersenboom.
In de lucht gaat het er wat minder vreedzaam aan toe dan aan tafel. Boven in de rechterlunet valt een havik een eend aan terwijl een kwartel een sperwer aanvalt. Kwartels stonden erom bekend dat zij om hun jongen te beschermen zichzelf opofferden. Een duidelijke verwijzing naar Christus die zijn zoon naar de aarde stuurde om de kruisdood te sterven.
Veertien jaar nadat Domenico Ghirlandaio zijn Laatste Avondmaal in de Ognissanti voltooide, begon Leonardo da Vinci aan zijn Laatste Avondmaal in de Santa Maria delle Grazie in Milaan. Ghirlandaio verdeelde de twaalf figuren achter de tafel in een middengroep van vijf met Judas die voor de tafel zit en de andere apostelen in vier groepjes van twee. Er is tussen de groepen met de apostelen een sterke variatie aangebracht waardoor het een levendig geheel wordt. Door gebaren, blikken en houdingen van de apostelen gaat het oog al snel naar het midden van de tafel. Hier spelen zich immers de centrale thema’s af: het bekend maken van het verraad en de instelling van de eucharistie. Het is goed mogelijk dat Leonardo da Vinci geïnspireerd is geweest door het werk van Ghirlandaio. Hij gebruikt groepen van drie en laat eveneens de reacties van de apostelen op de bekendmaking van het verraad zien. Ook bij Leonardo wordt het oog al snel naar het midden getrokken.
Leonardo da Vinci ‘Laatste Avondmaal’ 1495 -1498′
Volstrekt nieuw echter is dat Judas achter de tafel zit tussen de anderen in. Toch is hij direct herkenbaar omdat hij volstrekt geïsoleerd is. Hij is de enige die geen contact heeft met de andere apostelen. Voor de kunsthistoricus, Jacob Burckhardt, was het werk van Ghirlandaio het beste van de vijftiende eeuw, ware het niet dat Leonardo twee jaar vóór het begin van de zestiende eeuw zijn Laatste Avondmaal had voltooid.
Vervolg Florence dag 6: Ghirlandaio en de Vespucci-kapel (Ognissanti III)