Ghirlandaio en de Tornabuoni-kapel III
Vertellers van verhalen
Cadogan laat door een vergelijking tussen twee kunstwerken: ‘De verdrijving van Joachim uit de tempel’ uit 1486 van Ghirlandaio en Gozzoli’s ‘Aankomst van de heilige Augustus in Milaan’ uit 1464 zien, dat Ghirlandaio superieur is in het schilderen van een verhaal (Cadogan, J.K., Domenico Ghirlandaio Artist and Artisan, Yale University Press/ New Haven, London 2000).
Er zijn nogal in het oog springende verschillen tussen het ‘toneel’ dat beide kunstenaars gebouwd hebben voor hun figuren en het verhaal. Gozzoli gebruikt een simultaanvoorstelling. Augustinus treedt drie keer op: in het midden komt hij aan en is hij net van het paard gestapt en helpt zijn bediende hem om zijn reiskleding af te doen. Iets rechts van het midden in de loggia knielt Augustinus voor Symmachus, terwijl de menigte toekijkt.
Benozzo Gozzoli ‘Aankomst van Augustinus in Milaan’ 1464 Sant’Agostino
En geheel rechts tenslotte, aan de onderkant van het beeldvlak, begroet Augustinus Ambrosius. Deze laatste begroeting vindt plaats op het plein voor de loggia. Deze galerij lijkt veel op het Ospedale degli Innocenti en is drie traveeën breed en vijf diep. Het verdwijnpunt van de lijnen ligt onder het midden van het beeldvlak. De horizontale as ligt op ongeveer eenderde van de hoogte van de verticale as. Zo worden voorgrond, het midden en de achtergrond (oprijzende torens) duidelijk gemarkeerd. Augustinus verschijnt dus op drie verschillende plaatsen in evenzovele episodes van het verhaal.
Ghirlandaio ‘Verdrijving van Joachim uit de Tempel Schema Maria linker muur
Ook Ghirlandaio heeft een loggia als achtergrond geschilderd, maar die is nu wel precies in het midden van het beeldvlak geplaatst. De traveeën hebben een plat plafond en geen kruisgewelven. Net als Gozzoli heeft Domenico het centraal perspectief gebruikt. De horizontale lijn (ooghoogte) wordt door een verticale doorsneden: het verdwijnpunt ligt bij de elleboog van de priester. De belangrijkste handeling, de verdrijving van Joachim uit de tempel heeft plaats aan de voorzijde iets rechts van het midden. De tweede handeling is in het midden van het beeldvlak gezet in de tempel zelf.
Het grote verschil in het werk van Gozzoli en Domenico is de architectuur. Ghirlandaio’s tempel lijkt monumentaal in tegenstelling tot die van Gozzoli. Het indrukwekkende effect ontstaat omdat Domenico pijlers schildert in plaats van zuilen. Daarnaast strekt de tempel zich over een groot deel van het beeldvlak uit. De verhoudingen tussen het gebouw en de mensen zijn bij Gozzoli merkwaardig. De mensen lijken wel dwergen als je ze vergelijkt met de tempel. Door het hogere verdwijnpunt dat Ghirlandaio gebruikt, passen de figuren veel beter in de architectuur.
Augustinus knielt voor Symmachus
Niet alleen het gebouw is overtuigender, maar het werk van Domenico is beter leesbaar dan dat van Gozzoli. Dit ligt niet zozeer aan het gebruik van minder figuren: vijftien figuren tegenover achttien bij Gozzoli. Ghirlandaio toont twee gebeurtenissen en Gozzoli drie. De leesbaarheid wordt ook nog eens verhoogd door de heldere ruimtelijke indeling en de twee handelingen die zeer effectief in het beeldvlak gezet zijn. Tenslotte heeft Domenico de voor -en middengrond scherp afgebakend met architectuur. De hiërarchie is meteen duidelijk: het centrale thema, de verdrijving van Joachim uit de tempel, is op de voorgrond gezet. Daarnaast heeft Domenico deze gebeurtenis van de omringende figuren geïsoleerd. Dit is bij Augustinus die voor Symmachus knielt niet het geval. Deze twee maken deel uit – net als Augustinus die van zijn mantel en sporen wordt ontdaan- van een menigte waardoor de aandacht niet direct op de drie gebeurtenissen valt.
De tempel van Ghirlandaio is voor de kijker direct te doorgronden: een Grieks kruis bestaande uit vijf traveeën. Op de achtergrond sluit een loggia met zeven arcaden geflankeerd door twee gelijke palazzi de ruimte af. Hierdoor wordt de blik van de kijker al snel naar de voorgrond getrokken. Bij Gozzoli kan het oog van de kijker wegvluchten in de verte. Dit effect wordt nog eens extra versterkt door de diagonalen en de flinke afname in de hoogte van de zuilen naarmate deze verder naar achteren staan. De diepte van de loggia verhoudt zich vreemd tot het gebouw rechts. Dit bouwwerk blijkt bij nadere beschouwing geen onderdeel van de loggia, maar een apart gebouw met een muur die veel te dun is. Kortom, het gebouw van Gozzoli verwart de kijker.
Door de heldere opzet van de ruimte en wijze waarop de figuren op het toneel gezet zijn, is het fresco zo overtuigend. De manier waarop Ghirlandaio de handelingen schildert, draagt in hoge mate bij aan de leesbaarheid. Het thema, de verjaging van Joachim, valt niet alleen direct op, maar maakt ook indruk op de kijker. Joachim wordt door de priester van de trappen geduwd. Hij draait zijn hoofd om en kijkt verbaasd naar de priester terwijl hij zijn offer omklemt dat niet geaccepteerd wordt: het lam. De blik en houding van de priester en zijn geopende lippen die lijken te spreken, verraden een nogal doortastend zo niet agressief optreden. In het midden daar waar alle lijnen verdwijnen is de tweede gebeurtenis in het verhaal te zien. De priester achter het altaar ontvangt met open armen het offerlam. De man van wie het offer wel geaccepteerd wordt, staat in het midden terwijl Joachim uit het centrum gejaagd wordt. Beide verhalen, het accepteren en het afwijzen van het offer, zijn om de middenas gezet. De toekijker, voorbijgangers en de andere deelnemers zijn aan beide kanten van deze gebeurtenissen symmetrisch verdeeld.
Ghirlandaio ‘Verdrijving van Joachim uit de Tempel’ Schema Maria linkermuur
Gozzoli geeft drie episoden uit het verhaal van de heilige Augustinus binnen één kader weer. Augustinus is te herkennen aan de muts die hij draagt in de drie scènes. Het idee tijd wordt door Gozzoli gesuggereerd door de drie gebeurtenissen op verschillende plekken op het toneel te schilderen. Het is de architectuur die elk verhaal bepaalt: voor en in de loggia en tenslotte voor de arcade van de gang (geheel rechts). Ook hier zijn net als bij Domenico figuren afgebeeld die door gebaren en houdingen ‘spreken’. Doordat Gozzoli’s schilderkunstige ruimte en architectuur onduidelijk zijn en de figuurgroepen niet helder genoeg zijn gedefinieerd, worden de verschillende periodes uit het verhaal niet met elkaar verbonden. Bovendien wordt de volgorde van de drie gebeurtenissen niet duidelijk. Je kunt als kijker het verhaal alleen begrijpen als je het leven van Augustinus kent.
Benozzo Gozzoli ‘Aankomst van Augustinus in Milaan’ 1464 Sant’Agostino
Vervolg Florence dag 5: Ghirlandaio en de Tornabuoni-kapel IV