Ghirlandaio en de Sassetti-kapel VI (Santa Trinita)
4. Het altaarstuk en de geschilderde nissen met Francesco en Nera
In het altaarstuk komt de voorspelling van David, Tibur en de sibillen in de gewelven uit: de verlosser is geboren. Het altaarstuk is in 1485 geschilderd. Dit jaartal is op het impostblok van de pijler in de Romeinse letters: MCCCCLXXXV te lezen. Dit is ook het jaar dat Ghirlandaio zijn werk in de kapel voltooide. Vanaf 1 januari 1486 werd regelmatig de mis in de kapel gelezen. Het opschrift op de fries van de lijst luidt: IPSVM QVEM GENIT ADORAVIT MARIA en in de vertaling: Maria bidt tot degene die zij heeft gebaard.
Ghirlandaio ‘De Aanbidding van de herders’ Inzoomen
Maria heeft de trekken van een jonge vrouw ze lijkt wel een meisje. Het kapotte dak van de eenvoudige stal is bedekt met riet. De stal wordt gedragen door twee klassieke gecanneleerde pijlers. Rechts op de voorgrond zijn de herders, één van hen wijst naar het kind.
Het Christuskind ligt op de mantel van Maria met daaronder stro. Hij lijkt met zijn voeten te schoppen en houdt de duim bij zijn mond. Links op de voorgrond zijn een zadel, watervaatje en een stoffen tas geschilderd. Op de tegel naast de bakstenen onder in het midden van het beeldvlak zit een distelvink. Op de achtergrond is een landschap te zien met heuvels, een rivier, twee bruggen die het water overspannen, boten, mensen te paard en te voet en vrouwen die de was doen net als in de stigmatisatie van Franciscus. Verder zijn er twee steden afgebeeld: rechts Jeruzalem en in het midden boven het hoofd van Jozef, Rome. De rotskoepel (Wikipedia) is in het geïdealiseerde Jeruzalem duidelijk te zien. Rome is herkenbaar aan het mausoleum van Hadrianus en de Torre delle Milizie. Het mausoleum is naar een archeologische kaart van Rome uit de vijftiende eeuw geschilderd.
Links hoog in het beeldvlak worden de achtergrond en het centrale thema, de geboorte van het Christuskind, met elkaar verbonden. Op de berg waar de herders met hun kudde schapen zijn, verkondigt een engel de geboorte van Christus. Op het smalle pad dat vanuit de hoogte naar beneden kronkelt, is de stoet met de drie koningen op weg naar het Christuskind. Een ster bij het rieten dak van de stal wijst hun de weg.
Vasari wijdt de volgende lovende woorden aan het altaarstuk. “Aan dit geheel voegde hij een paneel toe, eveneens van zijn hand en gedaan in tempera: het behelst een Geboorte van Christus die elke kunstkenner verbaasd zal doen staan, en hij portretteerde zichzelf daarbij en schilderde een paar herderskoppen die goddelijk worden gevonden.” Giorgio Vasari, ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam 1990 (oorspronkelijke uitgave 1568) deel I Leven van Domenico Ghirlandaio blz. 248
De herder die met zijn vinger naar het Christuskind wijst, is niet zoals Vasari schrijft een zelfportret van Domenico Ghirlandaio.
Hugo van der Goes ‘Portinari-triptiek’ Middenpaneel Herders
De ‘paar herderskoppen die goddelijk worden gevonden’ zijn geïnspireerd op het altaarstuk dat de koopman Tomasso Portinari bij de Vlaamse schilder, Hugo van der Goes, uit Brugge besteld had. Dit grote altaarstuk, een triptiek, kwam in mei 1483 in Florence aan en maakte diepe indruk op de kunstenaars. Het noordelijke realisme van de drie herders van Hugo van der Goes heeft duidelijk invloed gehad op de wijze waarop Ghirlandaio zijn herders geschilderd heeft.
De vorm van een drieluik vind je terug in het onderste deel van de altaarwand. Van der Goes schilderde Portinari en zijn vrouw zoals gebruikelijk in die tijd, op de beide zijluiken aanzienlijk kleiner dan de andere figuren. Het beschadigde opschrift onder het portret van Nera d’Corsi luidt: A(NNO) D (OMINI) M CCCCLXXX (V) (XX) V DECEMBRIS. Het verwijst naar de geboorte van Christus.
Nera d’Corsi Francesco Sassatti
Ghirlandaio beeldt Nera en Francesco in aparte in perspectief geschilderde nissen op ware grootte af. De houding van beiden komt overeen met Portinari en zijn vrouw. De nederige houding van Francesco en Nera wordt onderstreept door hun sobere kleding. Nera en Francesco zijn en profil afgebeeld en hebben een tijdloze gezichtsuitdrukking. Waarschijnlijk verlangen en hopen beiden op de verlossing en op een goede afloop van het Laatste Oordeel.
Op de kribbe, een sarcofaag, is boven de guirlande de volgende inscriptie te lezen: ENSC CADENSSOLYMO POMPEI FVLVI[VS] / AVGVR /NVMEN AIT QVAE ME CONTEG[IT] / VRNA DABIIN in de vrije vertaling Fulvius, augur van Pompeius, die in het zwaard viel voor Jeruzalem, verkondigde: ‘Mijn tombe zal een nieuwe God scheppen’ Bij de bestorming van Jeruzalem stierf Fulvius.
Op de triomfboog staat: GN[AIVS] POMPEO MAGNO HIRCANVS POT[IFEX] P[OSVIT] in de vrije vertaling De priester Hircanus richtte [deze triomfboog] ter ere van Gnaeus Pompeius de Grote. Waarschijnlijk heeft Fonzio de vriend van Francesco en Poliziano deze teksten bedacht. De opschriften slaan op het verloop van de geschiedenis zoals die door christelijke ogen werd gezien. Het oude rijk van de Joden was verslagen door de Romeinen, de heiden. De heidense augur, Fulvius, voorspelt de komst van een nieuwe God, dit is natuurlijk Christus. Hiermee breekt er een gouden tijd aan. Ghirlandaio schilderde aan de voorzijde van de kapel niet voor niets het visioen van Augustus en de sibille Tibur. Zij sprak Augustus toe met de woorden: ‘Dit kind, keizer, is groter dan u, daarom moet je hem aanbidden.’ De voorspellingen van de sibillen in de ribgewelven komen ook uit in het altaarstuk.
De stal met Christus, Maria, Jozef en de herders bestaat uit twee klassieke gecanneleerde pijlers die een gehavend dak van stro stutten. In de Legenda Aurea wordt de volgende gebeurtenis beschreven:
“Paus Innocentius II schrijft dat er in het Romeinse Rijk twaalf jaar vrede was, toen bouwden de Romeinen een prachtige tempel van de vrede en plaatsten daarin zuilen van Romulus en vroegen aan Apollo, hoelang de vrede zou duren. Hij antwoordde hen: zolang tot een maagd een kind baart. Toen ze dat hoorden, zeiden ze, dus zal de vrede eeuwig duren, want het is onmogelijk dat een maagd kan baren, daarop schreven ze boven de tempeldeur: Eeuwige tempel van de vrede. Maar in de nacht dat Christus werd geboren, stortte de tempel in en nu staat er een kerk: de Santa Maria Nova [S. Francesca Romana].” Legenda Aurea: Geciteerd en vertaald uit: Kecks, R.G., ‘Domenico Ghirlandaio und die Malerei der Florentiner Renaissance’, Kunsthistorisches Institut in Florenz,-Munchen; Berlin: Dt. Kunstverl., 2000 275 (linker kolom).
In de tijd van de Sassetti’s werd de basiliek van Maxentius op het Forum Romanum beschouwd als de tempel van de vrede. De twee zuilen die Ghirlandaio schilderde zijn de resten van deze vredestempel. De zuilen getuigen van de teloorgang van de heidense tijd terwijl het kind het nieuwe gouden (christelijke) tijdperk aankondigt. Niet alleen de inscripties verwijzen naar de loop van de geschiedenis, van joods, heidens naar christelijk, maar ook het landschap.
San Francesco Romana Basilica Maxentius
Het zij hier maar even herhaald: rechts op de achtergrond is Jeruzalem afgebeeld. De rotskoepel is in het midden van het geïdealiseerde Jeruzalem weergegeven. Boven het hoofd van Jozef is Rome geschilderd. Het mausoleum van Hadrianus en de Torre delle Milizie zijn duidelijk herkenbaar. De toren zo dacht men in de vijftiende eeuw was onderdeel geweest van een keizerlijk paleis. Onder dit paleis aldus een legende bevond zich het graf van Augustus.
Drie koningen op weg naar het Christuskind
Voor en tussen de joodse en heidense rijken, gesymboliseerd door Jeruzalem en Rome, is het nieuwe christelijke rijk te vinden in een eenvoudige stal. Hier worden wij weer herinnerd aan de woorden die Tibur sprak tot keizer Augustus: ‘Dit kind, keizer, is groter dan u, daarom moet u hem aanbidden.’ De drie koningen zijn op weg naar het Christuskind waarbij zij onder de triomfboog door rijden en hiermee het heidense rijk verlaten. De Joodse herders zijn al bij het kind om hem eer te bewijzen. Naast het thema van de gang van de geschiedenis, dat eindigt met het gouden tijdperk van het christendom, zijn er meer toespelingen en symbolen in het paneel te vinden.
Kun je de volgende tekst in het Engels vertalen:
Zo zijn de giften die de herders meenemen symbolen voor de menswording van Christus, zijn offerdood en de maagdelijkheid van Maria. Het lam dat de herder in zijn armen draagt is het Lam Gods. Het verwijst naar ‘Ecce Agnus Dei, qui tollis peccata mundi’ ofwel ‘Ik ben het Lam Gods dat de zonden der wereld wegneemt’, maar ook naar Christus als herder. Het struisvogelei in het mandje van de herder met zijn handen gevouwen, staat voor de maagdelijkheid van Maria en de wederopstanding. De herrijzenis was gebaseerd op de Physiologus:
“Een boek over de natuur en vooral over dieren, dat waarschijnlijk kort voor het jaar 200 in Alexandrië is geschreven door een “bestudeerder van de natuur” (physiologos in het Grieks). De Physiologus vertelt eeuwenoude weetjes over bekende dieren als de leeuw, de egel, de vos en de bever, maar ook over mythische wezens als de phoenix en de eenhoorn. De biologische feiten worden telkens in symbolische en vooral christelijke zin uitgelegd. De Physiologus legt het fundament voor het in de Middeleeuwen erg populaire Bestiarium [klik hier om de Bestiarium te lezen].”Hans Brandhorst uit: Physiologus Handbibliotheek KB Den Haag
In de Physiologus wordt de struisvogel de eigenschap toegedicht dat hij zijn eieren op een bijzondere wijze uitbroedt. Door er heel strak naar te kijken werden de eieren warm en kwamen ze uit. In de christelijke interpretatie werd dit geduid als de maagdelijkheid van Maria en de verrijzenis. Zo werd trouwens ook de gelovige aangemaand om tijdens het gebed de ogen strak op God te richten als hij zijn zonden kwijtgescholden wilde krijgen.
De tegel en de bakstenen op de voorgrond zijn toespeling op de namen van Francesco Sassetti en zijn vrouw Nera d’Corsi. Zoals al eerder vermeld betekenen de woorden: sasso, sassetti en sasseto steen, kleine stenen en het werpen met stenen. Het is bovendien ook nog een verwijzing naar de achternaam van Nera d’Corsi. Bakstenen worden in een metselverband van lagen (=corsi) gelegd. De stenen zijn ook afgebeeld in medaillons in de stenen lijsten rond de nissen met de tombes van Francesco en zijn vrouw Nera d’Corsi.
Vervolg Florence dag 6: Ghirlandaio en de Sassetti-kapel VII (Santa Trinita)