Ghirlandaio en de Sassetti-kapel IV (Santa Trinita)
3.3 De sultan en de vuurproef.
Hier, net als in de tegenoverliggende lunet, maakt Ghirlandaio gebruik van de cyclus die Giotto rond 1325 over Franciscus in de Bardi-kapel (Santa Croce) schilderde. Volgens de legende probeerde Franciscus de sultan, Almalik Alkamil van Egypte, ervan te overtuigen dat niet de islam maar het christendom de enige ware religie is. De vuurproef die met blote voeten wordt genomen zal het bewijs leveren. Franciscus staat al gereed om door het vuur te lopen.
Giotto ‘Het oordeel door het vuur voor de sultan’ 1319 – 1328
In het midden zit de sultan op zijn troon. De poten van de troon zijn harpijen. Dat zijn boosaardige mengwezens met het lichaam van een vrouw en de kop van een vogel. Harpijen zijn zinnebeelden van het verderfelijke heidense geloof.
Ghirlandaio ‘De sultan en de vuurproef’ ca. 1483
Net als Giotto en later ook Masaccio vertelt Ghirlandaio het verhaal op een uiterst doeltreffende wijze door lichaamshoudingen, gebaren en blikrichtingen. Zo zitten er twee raadgevers op de trappen van het podium. Eén van hen maakt een afwerend gebaar met zijn hand. Hiermee reageert hij op een aanwijzing van zijn heer Almalik.
De sultan leunt als een ware heerser met zijn linkerhand op zijn bovenbeen, terwijl de andere hand naar Franciscus wijst. De blik van de sultan is op de moslims gericht, die zich afkeren en willen weglopen. De rugfiguur wijst met zijn vinger naar het vuur, waarmee hij de moslims duidelijk maakt dat het de bedoeling is de vuurproef te houden. De man geheel links, in eigentijdse kleding waarschijnlijk een portret, houdt de moslims tegen. Het aangrenzende fresco: de bevestiging van de orderegels is van de hand van de meester zelf, dit is bij de vuurproef niet het geval. Sommige delen zijn wat betreft het schilderwerk van mindere kwaliteit. Zo heeft de assistent van Domenico Ghirlandaio, Sebastiano Mainardi, waarschijnlijk het gezicht van de raadgever geschilderd.
De compositie van Ghirlandaio leunt zwaar op het werk van Giotto met hetzelfde onderwerp.
Zoals de verdeling in twee groepen: de christenen rechts en de moslims links, de troon in het midden en de houding van de sultan en Franciscus. Ghirlandaio introduceert een rugfiguur die de moslims weer verbindt met het vuur en Franciscus. Bij Giotto zijn de figuren zo weergegeven dat het doet denken aan een reliëf. Ghirlandaio schept aanzienlijk meer diepte door in zijn compositie de personen in een cirkelvorm te plaatsen. Bovendien wordt het interieur opengebroken met een doorkijkje aan beide zijde van de troon met zicht op een landschap. Daarnaast dragen ook de lijnen van de vloertegels bij aan een grote dieptewerking.
3.4 Franciscus ontvangt de stigmata
‘Op 8 mei 1213 schonk graaf Orlando van Chiusi deze berg aan Franciscus. Daar kon hij zich terugtrekken, omdat de plek bijzonder geschikt was voor gebed en contemplatie. Rond 14 september 1224 ontving Franciscus hier de wondtekenen.’ Aldus een tekst op de site van de franciscanen voor spirituele ontwikkeling.
Ghirlandiao ‘De stigmata van Franciscus’ 1483 -1485
Christus aan het Kruis en de vleugels van Serafijnen
Franciscus knielt in het gras zijn armen en handen vooruitgestoken. Zijn hoofd is naar een verschijnsel aan de hemel gericht. Hij kijkt alsof hij geheel bevangen is door een hogere macht. Christus is aan het firmament te zien. Hij hangt niet aan een kruis, maar verschijnt wel als een gekruisigde op de vleugels van serafijnen. Christus wordt weergeven in een mandorla en omgeven door cherubijnen. De stralen die de wonden aanbrengen bij Franciscus zijn met dunne gouden lijntjes door Ghirlandaio geschilderd. Zo overkwam Franciscus volgens de Legenda Aurea het volgende:
“Hij ging een kerk van Sint-Damiaan binnen om te bidden. Een beeld van Christus sprak hem daar op wonderbaarlijke wijze toe: ‘Franciscus, ga heen en herbouw Mijn huis dat, zoals je ziet, volledig is ingestort.’” Jacobus de Voragine De Hand van God De mooiste Heiligenlevens uit de Legenda Aurea, Athaneum-Polak&Van Gennep, Amsterdam 2006 blz. 242.
Vanaf dat moment was zijn ziel vertederd en was medelijden met de gekruisigde wonderbaarlijk hecht verankerd in zijn hart.
Natuurlijk zorgde onze heilige er voor dat het huis van de Heer herbouwd werd. Voor Franciscus waren de stigmata het hoogtepunt in zijn leven. Hij wilde namelijk niets liever dan leven als Christus en nu onderging hij de belangrijkste gebeurtenis in het leven van Christus. Dante Alighieri interpreteerde de wondtekenen ook als het laatste en hoogste in het leven van Franciscus. In zijn verzen Paradiso XI, 106-108 (hier te lezen) uit de Goddelijke Komedie (La Divina Commedia) verheerlijkt de dichter de stigmata. Hiermee had God zelf de orderegels van de franciscanen bevestigd.
De franciscaner monnik die voor Franciscus half geknield op de grond zit, is broeder Leo. Franciscus heeft nog een zegen voor hem geschreven en broeder Leo is getuige van de wondtekenen die Franciscus ontvangt. Hij is in gespannen afwachting wat duidelijk wordt door de hand aan zijn hoofd en zijn gespannen uitdrukking. Achter Franciscus en rechts op de voorgrond is een hert in een moeilijke perspectivische verkorting afgebeeld. Naast dit hert ligt haar hinde die zich angstig met ingetrokken poten tegen de grond drukt.
De drie ruiters in het water achter het hert kijken ook naar het verschijnsel aan de hemel. In het midden tussen en achter Franciscus en broeder Leo staan twee franciscanen, één van hen kijkt naar de hemel. Op de hoog oprijzende rots, La Verna, zien we het klooster dat door Franciscus gesticht is. Twee figuren staan bij een grot waar een waterstroompje ontspringt. Een steil pad dat door het landschap slingert, leidt naar het klooster op de berg. De stigmatisatie vond plaats in La Verna (Arezzo), maar op de achtergrond rechts is Pisa afgebeeld. Dit is waarschijnlijk gedaan omdat de Arno nabij La Verna ontspringt en bij Pisa in de zee uitmondt.
Everyday life in the city continues as usual. Women wash clothes on the peninsula near the bridge and bleach their laundry on the grass. Passersby walk over the bridge, horse riders are on their way to Pisa, and ships dock at the quay near the city gate. The landscape is painted quite realistically. A few years earlier, the sculptor Benedetto Maiano also depicted La Verna as a realistic landscape in the pulpit of Santa Croce. Ghirlandaio clearly drew inspiration from Maiano’s relief.
The stigmatization is not just a landscape with figures, animals, and a city, but the deer with its doe seems to be painted solely to create better balance in the composition. This setup directs the viewer’s attention primarily to Francis. However, the deer also has an important symbolic function. The Physiologus (can be read here Gutenberg) and the later Bestiary (can be read here Gutenberg) begin the description of deer with the good qualities of this animal and cite Psalm 42:2 by King and Prophet David:
As the deer
pants for streams of water,
so my soul pants
for you, my God.
Ghirlandaio paints the newly emerging antlers, which symbolize the rebirth of Christ after his entombment. In the sky, a bird of prey, a hawk, chases a pheasant. The evil, represented by the pheasant, is defeated, symbolizing the victory of Christ as he comes back to life after his crucifixion and entombment.
In the adjacent fresco on the wall of the altar, there is also a dead person coming back to life, but now through a miracle performed by Francis.
Vervolg Florence dag 6: Ghirlandaio en de Sassetti-kapel V (Santa Trinita)