Ghirlandaio en de Sassetti-kapel III (Santa Trinita)
2.2 De vier sibillen in het gewelf van de kapel
In de gewelven van een kapel werden gebruikelijk vier evangelisten, profeten of kerkvaders afgebeeld. Zo schilderde Ghirlandaio enige jaren nadat hij de Sassetti-kapel voltooid had, vier evangelisten in het kruisribgewelf van de Tornabuoni-kapel in de Santa Maria Novella. Voor het eerst worden in de gewelven van een kapel vier sibillen geschilderd
Dit sluit goed aan bij de sibille van Tibur: de sibille die samen met David de dag des oordeel voorzag. Daarbij komt nog dat één van de vijf dochters van Francesco Sassetti de naam Sibilla draagt. Drie van de vier sibillen houden een banderol op met een tekst. De vierde, de enige zonder hoofddoek, is bezig een tekst op haar banderol te schrijven. De kapel is zoals reeds eerder gezegd niet alleen gewijd aan de heilige Franciscus, maar ook aan de komst van de verlosser. De teksten van de sibillen voorspellen de komst van de Messias. Zo zien we bij de sibille van Erythrae de tekst: IN VLTIMA AVTEM ETATE ofwel In het finale tijdperk.
Bij de sibille van Agrippina staat INVISIBILE VERBVM PALPABITVR GERMINABIT dat vrij vertaalt luidt: De onzichtbare waarheid zal zich hard werkend ontvouwen, zal ontluiken. Bij de Cumae sibille staat HEC TESTE VIRGIL MAGNVS ofwel Met dit als getuige van de grote Vergilius. Deze laatste tekst is gebaseerd op één van de tien herdersgedichten van Vergilius de zogenaamde Ecloge. In de vierde Ecloge wordt het einde van het bronzen en het begin van het gouden tijdperk aangekondigd. De geboorte van een bijzonder kind zou de nieuwe era inluiden. Dit werd in de Middeleeuwen uitgelegd als de aankondiging van de geboorte van Christus (Klik hier bij Wikipedia voor meer informatie over de Ecloge).
Zo worden de woorden die Tibur sprak tot keizer Augustus: ‘Dit kind, keizer, is groter dan u, daarom moet je hem aanbidden’, op de voor –en bovenzijde van de kapel verder uitgewerkt met de tekst op de banderol van de Cumae sibille in het gewelf. De teksten die Ghirlandaio op de banderollen heeft geschilderd, zijn gebaseerd op een boek van de Dominicaan: Filippo Barbieri. Deze monnik preekte in 1474 in Florence en schreef een boek (meerdere edities tussen 1481 en 1483) over sibillen met vele illustraties.
De inscripties bij de sibillen die Ghirlandaio schilderde, komen exact overeen met de teksten die Filippo Barbieri zijn sibillen meegaf. De teksten op de banderollen van de sibillen in het gewelf verwijzen naar wat er in het altaarstuk te zien is namelijk de geboorte van de verlosser. Zij verwijzen dus niet naar de verhalen van de heilige Franciscus, die Ghirlandaio op de drie wanden van de kapel schilderde.
3. Zes verhalen van de heilige Franciscus
De verhalen van Franciscus waren al in de veertiende eeuw in Florence geschilderd door Giotto in de kapel van Bardi (klik hier). Ook Taddeo Gaddi had deze verhalen op panelen van de deuren in de sacristie afgebeeld.
Benedetto da Maiano ‘Stigmatisatie van Sint Franciscus’ In situ
De beeldhouwer Benedetto da Maiano heeft ongeveer acht jaar voordat Ghirlandaio begon met schilderen in de Sassetti-kapel reliëfs voor een preekstoel (Wikipedia) gehakt met verhalen over Franciscus waaronder de stigmatisatie van Franciscus. Al deze drie werken waren gemaakt voor de hoofdkerk van de franciscanen in Florence: de Santa Croce.
Benedetto da Maiano Preekstoel Reliëf Uitzoomen
Ghirlandaio heeft voor zijn composities gebruik gemaakt van het werk van Giotto en da Maiano. De leesrichting van de geschilderde gebeurtenissen uit het leven van Franciscus, gaat van links naar recht en van boven naar onderen. De volgorde is echter niet volledig chronologisch. Zo is op de achterwand een wonder te zien dat pas na de dood van Franciscus door de heilige verricht is terwijl in het fresco bij de aangrenzende wand rechts als laatste de dodenmis van Franciscus is te zien (Klik hier voor een schema van de gehele cyclus met de volgorde van de verhalen).
3.1 Het verwerpen van aardse goederen
In de lunet bij de zuidwand (links) begint de cyclus met Franciscus die zijn kleren van zich heeft afgeworpen. Hij knielt voor de bisschop Guido II en spreekt de woorden: ‘Nu kan ik werkelijk zeggen: Onze Vader in de hemel.’ De aardse vader van Franciscus, Bernardo, staat tegenover de bisschop. Hij draagt de kleren van zijn zoon over zijn linkerarm. In zijn rechterhand houdt hij een riem vast. Ghirlandaio heeft dankbaar gebruik gemaakt van het fresco van Giotto met hetzelfde onderwerp. Waar Giotto in zijn fresco in de Bardi-kapel de woede van de vader sterk benadrukt, kiest Ghirlandaio voor een andere gemoedstoestand. De riem gebruikt Bernardo niet om zijn zoon af te ranselen, maar lijkt uit zijn hand te vallen. Terwijl een vriend hem tegenhoudt, spreken het pijnlijk vertrokken gezicht, de vermoeide oogleden en zijn houding waarbij hij ineen lijkt te zijgen, boekdelen. Bernardo lijkt net te beseffen, dat hij niet anders kan dan zich neerleggen bij wat er zich voor zijn ogen afspeelt. Zijn zoon is immers al onder de hoede van de bisschop.
Het verwerpen van aardse goederen
Zo maakt Ghirlandaio de stemming van de resignerende vader op ingetogen en subtiele wijze duidelijk. De omstanders spelen bij Giotto anders dan bij Ghirlandaio een actieve rol zoals de kinderen die uit woede stenen willen gooien. De kring rondom de knielende Franciscus en de rugfiguren nemen de kijker wel mee naar de centrale gebeurtenis, maar de omstanders zijn er niet bij betrokken. Het zijn dan ook portretten van tijdgenoten van Francesco Sassetti.
Volgens de kunsthistorici, Borsook en Offerhaus, die een monografie over de kapel van Sassetti hebben geschreven, is de stad op de achtergrond waar de gebeurtenis zich afspeelde Geneve en niet Arezzo. Dit baseren zij ondermeer op een vergelijking met een schilderij waarop Francesco met zijn zoon Teodoro zijn afgebeeld. Ook op dit werk is Genève te zien. Het was de stad Sassetti zijn vermogen heeft verdiend. In de lunet op de altaarwand is Franciscus weer te zien, maar hier knielt hij niet voor een bisschop, maar voor een paus.
3.2 De bevestiging van de orderegels van de franciscanen
Tussen 1480 en 1482 schildert Ghirlandaio Franciscus en zijn broeders geknield tussen twee rijen hoge geestelijken. Een derde groep aan de onderzijde van het beeldvlak komt de trappen opgelopen, terwijl één van de kardinalen opzij kijkt naar de figuren op de trap.
Ghirlandaio ‘Voorstudie bevestiging van de orderegels van de franciscanen In situ
Geheel rechts en links zijn portretten van tijdgenoten waaronder Francesco Sassetti zelf. De laatste twee groepen bemerken niets van wat zich afspeelt in het midden.
Palazzo Vecchio en de Loggia dei Lanzi
Op de achtergrond is het een drukte van jewelste. Mensen lopen, zitten of discussiëren met elkaar. Iemand leunt uit een raam van het Palazzo Vecchio terwijl mensen in en uit het Palazzo gaan. Een jongetje probeert via de ringen de ringhieria op te klimmen. Rechts van de Loggia dei Lanzi is een winkel geopend, boven zien we een figuur die uit het raam kijkt, witte kleden hangen buiten. Net als bij de geportretteerde tijdgenoten op het voorste plan heeft niemand door dat de paus de regels van Franciscus bevestigt.
Ghirlandaio plaatst de centrale gebeurtenis aan de rechter rand van het middenplan. Toch weet de schilder het voor elkaar te krijgen dat de bevestiging nietzo maar een bijzaak is. De wand achter de hoge geestelijken verhindert de blik naar de achtergrond net als bij de voorste vier kardinalen die op de rug te zien zijn. Door de gezichtshoudingen en een wijzend gebaar van een kardinaal wordt het oog van de kijker naar Franciscus en de paus gestuurd. De figuur die vooraan de trap oploop, kijkt naar boven. Hij vormt een diagonaal die doorloopt in Franciscus en zo wordt de blik verder door zijn uitgestrekte armen naar de brief en Honorius III gestuurd. Het idee van een trap baseerde Ghirlandaio trouwens op een tonde van Donatello in de oude sacristie van San Lorenzo met als onderwerp het martelaarschap van Johannes de Doper. Deze scène wordt als een zeer goed werk van Ghirlandaio beschouwd. Het is door hemzelf geschilderd.
Bij de restauratie van de kapel tussen 1967 en 1968 is ontdekt dat de portretten pas naderhand zijn toegevoegd. Dit is nog goed te zien bij een merkwaardig zwevende halve figuur. Tegenwoordig is een bovenlichaam zonder onderlijf en benen te zien naast de drie zonen van Francesco Sassetti links in het beeldvlak. De lagen verf, die secco zijn aangebracht, zijn er door de tijd afgebladderd waardoor het als eerste geschilderde bovenlichaam van de oorspronkelijke figuur weer tevoorschijn is gekomen.
Ghirlandaio ‘Voorstudie De bevestiging van de franciscaanse orderegels’ ca. 1483
De kunsthistoricus, Welliver, heeft ontdekt dat Ghirlandaio de bevestiging van de orderegels drie keer heeft veranderd. De eerste fase werd gevolgd door een tweede en als laatste kwam de derde fase. De voorstudie die bewaard is gebleven, laat zien dat het uiteindelijke fresco aanmerkelijk gewijzigd is. In deze tekening, tegenwoordig in Berlijn, speelt de bevestiging zich af in de oude Sint-Pieter te Rome.
Pucci, Lorenzo de Medici, Sassetti en zijn zoon Federigo
v.l.n.r. Pucci, Lorenzo en Francesco Sassetti
Het tongewelf met cassetten in het kerkinterieur, is gebaseerd op de basiliek van Maxentius. In de tijd van Ghirlandaio dacht men dat deze basiliek de tempel van de vrede was. Van het interieur van de Sint-Pieter zijn in de schildering slechts drie bogen overgebleven. Op de achtergrond zien we nu Florence met het Palazzo Vecchio met de ringhiera, het Piazza della Signoria en de Loggia dei Lanzi. In de tekening is geen achtergrond te zien. Aan de voorstudie is ook af te lezen dat er geen portretten gepland waren. Ghirlandaio heeft er achteraf portretten van tijdgenoten aan toegevoegd. Zo zitten in de tekening links van Honorius III op de trappen leden van de curie. Zij verdwijnen in het fresco en in hun plaats komen vier staande personen.
Ghirlandaio ‘Francesco Sassetti en zijn zoon Teodoro’
De jonge knaap is Federigo en naast hem staat zijn vader: Francesco Sassetti. De twaalfjarige zoon was voorbestemd om een geestelijk ambt te bekleden. Francesco hoopte dat hij prior van de Santa Trinita zou worden. De derde persoon, naast Francesco met het zwarte haar, is Lorenzo de Medici. De oude man met grijs haar die uit het fresco kijkt, is een portret van Antonio Pucci. Aan de linkerkant tegenover en op gelijke hoogte van Francesco en Lorenzo staan drie mannen. Francesco wijst met zijn uitgestoken rechterhand naar zijn drie zoons. Het zijn Francesco, Cosimo en zijn oudste zoon Teodoro. Ghirlandaio maakte van Teodoro een postuum portret. In het jaar dat Francesco de rechten op de kapel in de Santa Trinita verwerft, sterft zijn oudste zoon. Enkele maanden later op 12 maart 1479 krijgt zijn vrouw, Nera, op hoge leeftijd nog een zoon. De baby wordt naar zijn gestorven broer vernoemd.
De jongen in het wonder van de opwekking van de zoon van de notaris, onder de bevestiging van de orderegels, is 6 of 7 jaar net zo oud als de jongste zoon, Teodoro, op dat moment was. In het fresco van het wonder van de opwekking van de zoon van de notaris zijn ook de vijf dochters van Francesco afgebeeld. Lorenzo de Medici die naast Francesco staat, houdt ook zijn hand naar voren in een bezwerend gebaar. Hij lijkt hiermee zijn kinderen die de trap oplopen tot stilte te manen vanwege de plechtige gebeurtenis die plaats heeft
Voor op loopt Poliziano naast hem de jongste zoon van Lorenzo: Giuliano. Daarachter lopen de zonen Piero en Giovanni, de jongen met blond haar. Als Giovanni achtendertig jaar is, wordt hij tot paus Leo X benoemd. De laatste twee figuren zijn Matteo Franco en Luigi Pulci. Er is een brief uit 1485 waarin Matteo de kinderen van Lorenzo die hij onderrichtte als volgt beschrijft:
“De charmante Giuliano was levendig en zo fris als een roos. De mooiste van de twee, Piero, was als een engel, een zuivere schoonheid. Giovanni was ook knap, niet zeer fris van kleur, maar levendig en natuurlijk.” Vertaald en geciteerd uit: Quermann, A., ‘Ghirlandaio’, Könnemann, Köln 1998 blz.65
Het ligt voor de hand dat Francesco Sassetti zichzelf, zijn vrouw, zoons en dochters (in de opwekking van de zoon van de notaris) laat portretteren door de schilder, maar waarom Lorenzo de Medici met zijn drie zoons?
Giorgio Vasari ‘Guiliano de’ Medici’ 1533 – 1534
Dit heeft te maken met de turbulente jaren waarin Francesco over de rechten van de kapel onderhandelde en de tijd waarin de fresco’s ontworpen en geschilderd werden. Op 26 april 1478, in dezelfde maand dat Francesco over de rechten van de kapel in de Santa Trinita onderhandelde, werd op zondag tijdens de heilige mis in de Dom van Florence Giuliano de’ Medici onder de ogen van tienduizend kerkgangers met 19 messteken om het leven gebracht. Giuliano’s broer, Lorenzo, werd gewond, maar wist met behulp van Poliziano te ontsnappen (klik hier bij Wikipedia voor meer informatie over de samenzwering van de Pazzi’s tegen de Medici). Francesco Sassetti heeft zijn carrière en vermogen aan de Medici te danken. In tijden dat het slecht ging, bleven de Medici de Sassetti’s steunen. Natuurlijk stond Francesco tijdens de samenzwering aan de kant van de Medici. Door Lorenzo en zijn zoons af te beelden laat Francesco zijn dankbaarheid en trouw aan de Medici zien.
De oude man naast Lorenzo, Antonio Pucci, heeft een belangrijke rol gespeeld in de onderhandelingen over de vrede tussen Florence en het pauselijke hof in Rome. Deze vrede werd op 3 december 1480 gesloten. Twee jaar later werd de vrede gevierd en de S. Maria della Pace gebouwd. De bank van de Medici werd heropend in Rome en als teken van goede wil werden kunstenaars als Botticelli, Piero di Cosimo en Domenico Ghirlandaio uit Florence uitgenodigd om fresco’s op de wanden van de Sixtijnse kapel te schilderen. Zo zijn de bevestiging van de orderegels met Florence op de achtergrond en de paus met de curie ook een verwijzing naar de recent gesloten vrede. Daarnaast was de zoon van Antonio Pucci, getrouwd met de dochter van Francesco: Sibilla Sassetti. Zeven maanden na het huwelijk van zijn zoon heroverde Pucci vlak voor zijn dood Pietrasanta. Hij kreeg een staatsbegrafenis. Alle reden dus om hem in dit fresco te vereeuwigen. Poliziano is niet alleen in de bevestiging van de orderegels afgebeeld, maar ook in de begrafenis van Franciscus en wel geheel links in het beeldvlak.
Niccolò di Forzore Spinelli ‘Poliziano’ (in spiegelbeeld)
Poliziano was humanist, hoogleraar Grieks en Latijn en bevriend met Lorenzo de Medici. Hij gaf les aan de zonen van Lorenzo, Piero en Giovanni. Poliziano heeft zich ook bemoeid met de discussie in Florence over wie nu precies de stad gesticht had: Sulla of Augustus? Eerst verdedigde Poliziano dat het Sulla was, maar in 1480-1481 had Poliziano bewijs gevonden dat Augustus de stichter was (Caesar heeft Florence gesticht). Met Augustus begon een zeer welvarende tijd de zogenaamde Pax Romana. De burgers van Florence zagen zich als opvolgers van deze Romeinse bloeiperiode. Rome was vervallen en de republiek Florence had de fakkel van de beschaving overgenomen. Er komt echter nog een nieuwe tijd zoals de sibille Tibur aan Augustus voorspelde. Met de komst van de verlosser breekt het eeuwige tijdperk van Christus aan: de gouden tijd.
Vervolg Florence dag 6: Ghirlandaio en de Sassetti-kapel IV (Santa Trinita)