Gaddi, Taddeo in de Baroncelli-kapel (Santa Croce) III
Cappella Baroncelli Het schema van de frescocyclus
De muur bij het altaar (zuid)
Oost- en Zuidmuur
De zuidelijke muur heeft in het midden een lancetraam en rechts en links ervan gaat de frescocyclus verder met het verhaal over het leven van Maria. Gezien de beperkte ruimte zijn deze fresco’s kleiner. Bovendien is hier sprake van een ingetogen, ja zelfs bovennatuurlijke en magische sfeer. Het verschil met het luidruchtige huwelijk van Maria en Jozef is groot. Links van het glas-in-loodraam zijn drie Aankondigingen aan: Maria, de herders en de drie koningen. Rechts worden de aardse reacties op deze aankondigingen weergegeven zoals het bezoek van Maria aan haar nicht, de aanbidding door de herders en die van de drie koningen. Het verhaal over Maria begint ook op deze wand aan de bovenzijde bij de lunet.
De Annunciatie aan Maria en het bezoek van Maria aan Elisabeth
Maria wordt twee keer weergegeven in de lunet. Eerst bij de aankondiging en rechts bezoekt zij haar oude nicht Elisabeth. De nederigheid van Maria wordt benadrukt door haar sobere kledij en het feit dat zij op de grond zit. Het boek zweeft tegenwoordig in de lucht, maar dat komt doordat er delen van de originele verf verdwenen zijn. De engel valt als een meteoriet uit de hemel en gaat direct op zijn doel af. Bij deze aankondiging zijn niet zoals gewoonlijk een duif, een witte lelie noch God de Vader geschilderd. Wel is er een opvallend bovennatuurlijk licht. Taddeo moet goed gelezen hebben wat er in Lucas 1: 35 en in de Legenda Aurea staat over de aankondiging.
Taddeo Gaddi ‘Annunciatie’ De engel
Op de vraag van Maria aan de engel hoe zij zwanger zal raken staat te lezen: ‘De heilige Geest zal over je komen en de kracht van de Allerhoogste zal je als een schaduw bedekken. Een schaduw wordt gevormd door het licht dat op uw ichaam zal vallen. De Maagd, als een menselijk wezen, kon de volheid van de Goddelijk niet bevatten; maar de kracht van het Hoogste overschaduwde haar, terwijl het onstoffelijke licht van zijn Godheid een menselijk lichaam in haar liet ontstaan en zo kon zij een God baren.” Jacobus de Voragina; geciteerd en vertaald uit: Janson-La Palme, R.J.H., ‘Taddeo Gaddi’s Baroncelli chapel Studies in Design and context’, Dissertation Faculty of Princeton University 1975 291
Taddeo Gaddi ‘Maria ontmoet Elisabeth’
De menswording wordt hier dus uitsluitend door licht weergegeven. De witte lelie is dan wel niet in het fresco te zien, maar wel in de versieringsmotieven rond en aan de binnenzijde van het gotische lancetvenster. Volgens Lucas ging Maria direct na de annunciatie naar Elisabeth. Tegenover de Aankondiging aan de andere kant van het raam zien we hoe Maria Elisabeth ontmoet.
Elisabeth was ondanks haar hoge leeftijd zwanger van een zoon. Deze zoon is Johannes de Doper, die Christus zou dopen. Maria bleef drie maanden om haar nicht te helpen. Dit past natuurlijk goed bij de opvattingen van de Franciscanen. De liefdadigheid staat bij deze orde immers centraal. In het bovenste deel van het glas-in-loodraam tussen de Aankondiging en het bezoek van Maria aan Elisabeth zien we Franciscus die de tekenen van het kruis krijgt door de engel in het aangrenzende venster.
Aankondiging aan de herders en de aanbidding van het Christuskind
Taddeo Gaddi ‘Annunciatie aan de herders’ Inzoomen
Direct onder de lunet zijn aan beide zijden van het venster weer een Aankondiging en een Aanbidding. Een aparte scène voor de aankondiging aan de herders is zeer zeldzaam in het trecento (veertiende eeuw). In dit nachtelijke tafereel is een heel bijzonder onaards bijna mystiek licht, dat de engel omgeeft. Het landschap, de beesten en de herders krijgen een onnatuurlijke tint. Schaduw is er niet. Lucas vermeldt in zijn evangelie dat de herders omgeven werden door een stralend licht waar zij hevig van schrokken (Lucas 2: 9). De hond kijkt verschrikt omhoog en blaft. Toch hebben de meeste beesten niet door wat er zich boven hun hoofd afspeelt, zij slapen nog. Slechts één van de twee herders kijkt naar boven met zijn uitgestoken rechterarm. Het lijkt alsof hij met zijn hand zijn ogen beschermt tegen het licht dat de engel uitstraalt. Door dit licht en deze nachtelijke scène onderscheidt Taddeo zich van zijn leermeester Giotto. Zoals hij dit ook al gedaan had met de tempel in de presentatie van Maria (oostelijke wand) met een voor die tijd ongekende dieptewerking. In deze twee opzichten overtreft Taddeo Gaddi de ‘vader van de schilderkunst’: Giotto. Door een vreemde afsnijding van de twee schapen en de glooiing van de helling die naar rechts afloopt, wordt het oog van de kijker snel naar het tegenoverliggende fresco geleid. Hier gaat het verhaal verder, want na de annunciatie gingen de herders op zoek naar het pasgeboren Christuskind.
Taddeo Gaddi ‘Geboorte van Christus’ In situ
In dit fresco geen open compositie. Hier een wereld die alleen naar zichzelf verwijst. De pleisterlaag rechts van en boven het hoofd van de herder blijkt van een steigerpaal te zijn. De latere a secco opgebrachte verf is afgebladderd. Ook hier, net als in de lunet bij de Aankondiging, zit Maria op de grond. Hiermee toont zij haar nederigheid. Dit is het enige fresco in de hele cyclus waar Maria naar de kerkganger in de kapel kijkt.
Dit onderwerp is uiterst zeldzaam in de late middeleeuwen in Italië. Bovendien is het de eerste keer dat de ster de vorm heeft van een Christuskind. De inspiratie voor dit werk komt direct uit de Legenda Aurea. In de binnenste boog, in het midden, direct bij de ingang, wijst de profeet Baladan naar de sterren. Voragine haalt de Griekse theoloog Johannes Chrysostomos aan die op zijn beurt verwijst naar de profetie van Baladan.
Taddeo Gaddi ‘Aankondiging aan de drie Koningen’ In situ
Helaas is dit fresco zwaar beschadigd, veel van de originele verf is er niet meer. Dit komt doordat een flink deel a secco is opgebracht. Ook hier, net als bij de aankondiging aan de herders, loopt de helling rechts naar beneden zodat je al snel naar het tegenoverliggende fresco kijkt.
Taddeo Gaddi ‘Aanbidding’ In situ
Hier wordt het verhaal vervolgd. Na de ster gezien te hebben gaan de drie koningen op zoek naar het nieuw geboren kind. Maria zit in de aanbidding van drie koningen nu wel op een kostbare troon. In dit fresco is het Jozef die nederigheid uitstraalt. Hij zit op de grond naast de troon. Boven het gebouw verschijnt weer de ster in de vorm van een Christuskind. Een paard kijkt naar dit opmerkelijke verschijnsel aan het firmament.
Vervolg Florence dag 5: Gaddi, Taddeo in de Baroncelli-kapel (Santa Croce) IV