Gaddi, Taddeo in de Baroncelli-kapel (Santa Croce) II
De presentatie van Maria en haar verloving
Gebroeders van Limborch ‘Presentatie Maria’ Très Riches Heures
Bladeren in Les Très Riches Heures du duc de Berry
Giotto ‘Presentatie van Maria’ ca. 1305 vóór Taddeo Gaddi
Op de onderste band zijn twee episodes uit het verhaal van Maria. Links begint het met de presentatie van Maria. Dit fresco is wel het bekendste werk van Taddeo Gaddi.
Het werd niet alleen in Italië, maar ook ten noorden van de Alpen al snel populair. Zo is de compositie onder andere terug te vinden in het beroemde gebedenboek, ‘Très Riches Heures,’ van Duc de Berry. De presentatie van Maria heeft ook op Giovanni da Milano indruk gemaakt. In de Rinuccini-kapel (koorkapel van de sacristie) niet ver van de Baroncelli-kapel is dit goed te zien. Giovanni da Milano leunt in zijn werk zwaar op de presentatie van Taddeo Gaddi.
De gewaagde wijze waarop hij de tempel schildert, was voor die tijd volstrekt nieuw. Hier overtreft de leerling zijn leermeester. Dit is goed te zien bij de presentatie van Maria die Giotto een jaar of twintig eerder in de Scrovegni-kapel te Padua schilderde. Het indrukwekkende gebouw is diagonaalsgewijs op het beeldvlak gezet. Zo ontstaat er een x-vorm waarbij de priester het punt vormt waar de twee lijnen elkaar kruizen. Er is geen centrale as waarlangs de figuren noch de architectuur symmetrisch geordend zijn.
Taddeo Gaddi ‘Presentatie van Maria’ Inzoomen
Taddeo Gaddi voorstudie
Het effect van deze compositie is een sterke dynamiek en een grote ruimtelijke werking. Het is de eerste keer dat er sprake is van een verhaal dat zich in een ruimte afspeelt. Als je als kijker eerst naar de lunet kijkt waar Joachim uit de tempel wordt verjaagd en vervolgens naar de tempel waar de jonge Maria haar offer komt brengen, zie je dat Taddeo rekening gehouden heeft met het standpunt van de kijker. Er wordt in dit verband zelfs gesproken over de eerste belangrijke stap naar het echte perspectief zoals we dit rond 1425 in de Triniteit van Masaccio voor het eerst in Florence te zien is..
Het aantal trappen, drie in totaal, met elk vijf treden, versterkt de ruimtelijke werking, maar is ook gebaseerd op de Legenda Aurea. Voragine schrijft over een tempel met vijftien treden. Hetzelfde aantal dat de gebroeders van Limburg in hun presentatie van Maria schilderden in de Très Riches Heures. Maria aarzelt om haar weg naar de priesters in de tempel te vervolgen. Zij kijkt achterom naar haar ouders. In het Louvre is nog een voorstudie van dit fresco. In deze tekening heeft Maria een boek in haar rechterhand.
In Taddeo’s, ‘presentatie van Maria,’ is er geen rust en stilte zoals bij de geboorte. Het is met vele figuren heel levendig. Er zijn maar liefst drieëntwintig personen geschilderd. Iedereen kijkt met spanning toe. Eén vrouw ziet vanuit haar raam wat er zich afspeelt. De drie kinderen rechtsonder in het beeldvlak zijn wel erg klein in verhouding tot de volwassenen. Zij doen denken aan de kinderen die Giotto in de Bardi-kapel schilderde in het verhaal van Franciscus die de aardse goederen verwerpt. Het knaapje dat zijn hand uitsteekt en met zijn rechtervoet op de eerste trede staat, is in één dagdeel geschilderd. Ondanks zijn kleine postuur was het toch een echte difficultà voor de schilder. De twee knielende vrouwen, die zo van een altaarstuk lijken te komen, zijn waarschijnlijk de moeders van deze kinderen. Ook de priester die met gespreide armen op Maria wacht, is eigenlijk veel te klein in verhouding tot de andere figuren. Waarschijnlijk worstelde Taddeo met het gebouw waarin de priester staat. Dit maakte het voor hem onmogelijk om de priester veel groter te maken. Anna en Joachim zijn wel erg groot weergegeven. Zou hier de oude middeleeuwse traditie nog in doorklinken? In de Middeleeuwen was het de gewoonte om belangrijke figuren zoals heiligen groter af te beelden dan bijvoorbeeld de opdrachtgevers die vaak heel klein op een altaarstuk worden weergegeven. Eén blik op het altaarstuk uit het atelier in deze kapel illustreert dit goed. God die Maria kroont in het centrale paneel en Maria zijn beiden veel groter dan de engelen en heiligen.
Taddeo Gaddi ‘De verloving van Maria’ In situ
In de laatste scène, rechts naast de presentatie van Maria in de tempel, schilderde Taddeo de verloving van Maria. Uit onderzoek is gebleken dat Taddeo dit fresco eerder heeft geschilderd dan de presentatie van Maria. Hier is geen sprake van een spectaculaire ruimtewerking. Eerder een vrij ondiepe ruimte met een muur die parallel loopt aan het beeldvlak terwijl de personen als waren ze een fries geschilderd zijn. In deze beperkte ruimte zijn maar liefst zesentwintig mensen. Wat dit fresco van Taddeo zo bijzonder maakt, is dat hij niet een voor de hand liggende centrale compositie schildert zoals Perugino of Rafaël dit later zouden doen. Toch is direct duidelijk waar alles om draait: Maria.
TTrompetgeschal, doedelzak -en orgelklanken
Een beweging van de figuren naar rechts leidt het oog naar Maria. Natuurlijk staat zij hoger dan haar verloofde en kijkt de priester alleen haar aan. Volgens Ladis, die een monografie en een catalogue raisonnè over Taddeo Gaddi heeft geschreven, wordt in dit fresco ook een oud gebruik uit die tijd uitgebeeld de zogenaamde mattinata. Drie dagen vóór en na het huwelijk achtervolgde een rumoerige menigte met muziekinstrumenten en gezang een paar dat wilde gaan trouwen. Zelfs tot in een kerk werd een dergelijk stel nog achternagezeten en natuurlijk ’s nachts ook. Dit gebeurde alleen met trouwerijen die niet gezien werden als een werkelijke echtverbintenis. Het is bij Jozef en Maria niet alleen het grote leeftijdsverschil. De maagdelijkheid van Maria, die zij ook na de trouwpartij hield, maakte dat een dergelijk huwelijk niet serieus genomen werd. Trompetgeschal, doedelzak -en orgelklanken achtervolgden zo’n stelletje. Dit zijn ook precies de instrumenten die we terugzien in het fresco bij het huwelijk van Jozef en Maria (Ladis, A., ‘Taddeo Gaddi Critical reappraisal and catalogue raissonné’, University of Missouri Press, Columbia 1982 28-29).
Taddeo Gaddi ‘De verloving van Maria’ detail
Een paar dat achtervolgd werd door de mattinata met lawaaierige muziek en allerlei spottende opmerkingen kon hier maar op één manier een einde aan maken namelijk door het af te kopen. De lichte spot is door Taddeo op een inventieve manier weergegeven. Volgens het verhaal wordt de verloofde van Maria aangewezen door een tak die spontaan bloeide.
Een duif boven de bloeiende tak benadrukt deze goddelijke ingreep nog eens extra. Achter de rug van Jozef maken een aantal mannen, die niet waren uitverkoren, ruzie. Op de voorgrond breekt een man uit woede een tak onder zijn voet. Naast hem komt een jonge man aanlopen met een twijg die wel enigszins buiten proporties is. Hij heeft nog niet door dat hij te laat komt. De man naast Jozef legt de hand op zijn rug alsof hij zijn steun wel kan gebruiken. Rechts geven vrouwen commentaar op dit huwelijk net als de twee kinderen voor hen. Je hoort daarbij als het ware nog het rumoer en commentaar van de menigte en de klanken van de muziekinstrumenten. Muziek en zang spelen trouwens ook op het altaarstuk in de Kroning van Maria een belangrijke rol.
Vervolg Florence dag 5: Gaddi, Taddeo in de Baroncelli-kapel (Santa Croce) III