Donatello en de Oude Sacristie in de San Lorenzo II
De nissen boven de twee bronzen deuren in de Oude Sacristie
Brunelleschi heeft de twee bogen boven de huidige deuren, rechts en links van de altaarruimte, gemaakt. Pas later zijn deze open doorgangen voorzien van deuren met nissen erboven. Na de tondo’s heeft Donatello de twee bronzen deuren en het lijstwerk om de deuren gemaakt. Waarschijnlijk zijn de aedicula’s rond de bronzen deuren door Michelozzo gemaakt (Klik hier voor het verhaal over de architectuur van de Oude Sacristie).
Boven de linkerdeur, de deur van de martelaren, zijn Stefanus, met de steen op zijn voorhoofd, en Laurentius met het rooster waarop hij verbrand is, te zien. Boven de rechterdeur, de deur van de apostelen, zijn de heiligen Cosmas en Damianus afgebeeld. De beide laatsten waren de patroonheiligen van de Medici. Laurentius kijkt naar Stefanus en lijkt met hem in gesprek. De koppen en de wijze waarop het haar van beide heiligen is gemodelleerd zijn gebaseerd op Romeinse portretbustes.
De bronzen deuren: de ‘Martelaren deur’ links en de ‘Apostelen deur’ rechts
Uit analyses van de bronzen deuren in de Oude Sacristie van de San Lorenzo blijkt dat dit brons maar liefst vijfentwintig procent tin bevat. Tin was duur en normaal werd voor brons slechts tien procent tin gebruikt. Hoe meer tin hoe harder het brons wordt. Veel tin werd vooral aan het koper toegevoegd als er klokken gemaakt moesten worden. Vandaar dat het waarschijnlijk klokkengieters geweest zijn die deze deuren gegoten hebben. Deze mixture met zulk een hoog gehalte aan tin is wel ideaal voor klokken, maar niet voor beelden of reliëfs. Zo’n legering van koper en tin is vrij broos waardoor het uitgebreid ciseleren (gegoten voorwerpen met een steekbeitel bewerken of er figuren in maken) een uiterst moeizaam karwei wordt. Bovendien is het hamerwerk bij dit soort brons ook link, want er kunnen dan heel makkelijk scheurtjes ontstaan. De deuren van de Oude Sacristie zijn niet voor niets nauwelijks bewerkt. De koppen van de apostelen en martelaren zijn vrij schetsmatig en lijken nog sterk op het wasmodel. De achtergrond bij de figuren is wel vlak en schoongemaakt nadat het uit de gietmal kwam. De enige geciseleerde plekken zijn de draperieën van de apostelen en de martelaren. Donatello bewerkte de gewaden met een drijfhamer en een smalle ronde kophamer, een zogeheten hamerpin. Hierdoor komen de figuren goed los van de achtergrond.
De deuren zijn vrij simpel en lijken qua ontwerp op de gebruikelijke houten deuren of kleine ivoren altaarstukken. Alle panelen van de beide deuren, twintig in totaal, hebben met elkaar gemeen dat er op elk paneel steeds twee figuren ten voeten uit tegenover elkaar staan. Figuren die steeds op elkaar reageren; ze zijn in een gesprek gewikkeld, hebben een heftige discussie of wenden zich van elkaar af. Voor vele afbeeldingen van de deur van de martelaren en de deur van de apostelen zie Wikipedia (Italiaans)
De wijze waarop Donatello de houdingen van de figuren weergeeft, gaf aanleiding tot het nodige commentaar van ondermeer Alberti en Filarete. De kritiek van de laatste was deels gebaseerd op Alberti’s, ‘De Pictura’, en luidde: ‘het past bij een hardloper om met zijn armen en benen te zwaaien, maar een filosoof die van gedachte wisselt, moet zijn houding beteugelen in plaats van zich als een schermer te gedragen.’ Terwijl Alberti vindt dat je omwille van het suggereren van beweging en het verkrijgen van levendige figuren geen onlogische houdingen moet laten zien. Zo mag je niet de voor- en achterkant tegelijk laten zien, want dat resulteert in ‘schermers en acrobaten zonder enige artistieke waardigheid.’ Het is heel goed mogelijk dat Donatello in zijn linkerdeur ook echte filosofen en theologen heeft afgebeeld. De boeken, de gebaren, de wijzende vingers, de blikken en lichaamshoudingen doen denken aan theologische debatten. De bronnen waar Donatello zich op baseert, zijn waarschijnlijk net als de afbeeldingen in de tondo’s te vinden in Byzantijnse miniaturen.
Sommige martelaren gebruiken deze tak als een pen. Volgens Pope-Hennessy zijn hier ook geen echte palmtakken afgebeeld, maar pennen. In de rechterdeur is Petrus te zien terwijl hij naar Paulus wijst. Paulus was boos om een opmerking van Petrus. Hij maakt een terugtrekkend en verdedigend gebaar met de hand op zijn zwaard.
Petrus gaat tekeer tegen Paulus omdat hij zich niet Joods gedraagt. Dit is te lezen in het Nieuwe Testament en wel in Galáten 2: 11-14: ‘At aan tafel met heidenen, maar toen zij kwamen trok hij [Paulus] zich terug en zonderde zich af uit angst voor de besnedene [de joden].’
De bronzen reliëfs op ‘deur van de martelaren’ geven de indruk van een ‘zekere snelheid en lichtheid’. Hierbij vergeleken zijn de reliëfs van de andere deur een stuk minder en nogal middelmatig, aldus Pope-Hennessy. Donatello had slechts één deur voltooid, voor hij naar Padua vertrok. De ‘deur van de heiligen’ werd nogal kritisch ontvangen, die week waarschijnlijk toch teveel af van hoe een kunstenaar in die tijd geacht werd de werkelijkheid af te beelden. Donatello was nogal eigenzinnig. Hij blijft natuurlijk wel een kunstenaar uit de Renaissance. Toch wijkt zijn stijl hier en daar behoorlijk af van hoe andere kunstenaars zoals Ghiberti werkten, maar hierover meer als we de preekstoelen in het schip van de Santa Croce bekijken.
De deur met de heiligen is zeker van de hand van Donatello. De twee bovenste figuren rechts van de andere deur, Cosmas en Damianus, zijn niet van Donatello, maar waarschijnlijk van Michelozzo. Ze zijn gemaakt nadat Donatello naar Padua vertrok.
Donatello schept op een heel andere wijze de illusie van diepte bij de deurpanelen dan in zijn tondo’s. Twee figuren met een achtergrond waarin geen landschap, architectuur noch wolken te zien zijn, maar alleen gepolijst brons. De achtergrond is glad terwijl de figuren zelf ruw bewerkt zijn waarbij de tekenen van de beitel nog te zien zijn. De lijsten van elk paneel worden door Donatello gebruikt als verticale en horizontale ruimtelijke elementen.
Door de voet van een figuur op de onderste lijst te zetten en zelfs te laten uitsteken, wordt zij tegelijkertijd ook een vloer. Op gelijke wijze gebruikt Donatello de verticale lijsten. In het onderstaande reliëf is bij de rechterfiguur zijn linkerarm en schouder achter deze lijst gezet en zijn rechterhand juist ervoor. Het effect hiervan is dat je onmiddellijk een doorlopende ruimte achter de verticale lijst ziet als was het de zuil van een loggia. In alle twintig scènes manipuleert Donatello met soortgelijke houdingen van de figuren en steeds met het effect dat er sprake lijkt te zijn van een echte ruimte.
We lopen nu weer naar het schip terug waar je aan beide kanten twee preekstoelen op vier zuilen met bronzen reliëfs ziet.
Einde van of dag 3 (sculptuur: dag 3 en 4)
Vervolg Florence dag 4: Donatello’s preekstoelen in de San Lorenzo