Bernini en de Scala regia
Bernini verbouwde een bestaande trap, die als ingang voor de Sala regia diende en tegelijkertijd de kerk en het paleis met elkaar moest verbinden. De oude trap kwam uit de 16e eeuw en was gebouwd door Bramante en Antonio da Sangallo de jongere.
Zwitserse Garde voor Scala regia
Zwitserse Garde Zwitserse Garde bij de Scala regia
De scala regia ligt tussen de Sint Pieter en het zuidelijke deel van het Vaticaanse paleis. Om toegang te krijgen tot het paleis moest de bezoeker allerlei vreemde bochten nemen. Dit nu paste absoluut niet bij de overzichtelijkheid van het grote Piazza voor de basiliek. Urbanus VIII en Bernini besloten de oude ingang van het paleis af te breken. Hiervoor in de plaats kwam een afgesloten gang dus niet een colonnade zoals bij de aansluitende arm. De gang begint in het noorden bij de colonnade en loopt tot aan de treden van de oude trap. Zo functioneert de gang als een verbinding tussen de colonnade en de kerk. Bovendien verbinden de trap en de gang de sala regia (officiële ontvangstruimte voor de bezoekers) met het pauselijke paleis. De gang aan de linkerzijde van het plein dient uitsluitend om de bezoekers naar de kerk te leiden.
Plattegrond Apostolisch Paleis – Zalen en binnenhoven
1. Sint-Pietersbasiliek 2. Sixtijnse kapel 3. Sala Regia 4. Scala Regia 4b. Scala Regia (deel onder de Sala Regia) 5. Cappella Paolina
6. Sala Ducale 7. Noordelijke arm van de colonnades
8. Sint-Pietersplein 9. Benedictijnse zaal (Benedictijnse loggia)
A ? B. Piazza del Forno C. Cortile della Sentinella D. Cortile Borgia E. Cortile del Pappagallo F. Cortile del Maresciallo
Scala Regia plattegrond Carlo Fontana gravure 1694
A. Gang die leidt naar de bronzen deuren.
B. Gang die leidt naar de portico van de Sint-Pieter.
C. Platform
D. Sokkel van het ruiterstandbeeld van Constantijn
E. Eerste trap
F. Eerste overloop
G. Tweede trap
H. Tweede overloop
I. Derde trap leidt naar de Sala Regia
K. Sala Regia
L. Cappella Paolina
M. Trappen die leiden naar hetApostolisch paleis
Scala Regia Trappen Pauselijk wapenschild
F. Pannini ‘Scala Regia’ 1745-1812
Een gang was lang niet het enige dat Gianlorenzo nodig had voor een mooie trap. De oude trap was smal, vrij donker en maakte een naargeestige indruk. De trap liep onder de oude kamers van het paleis (zie plattegrond bij K), die door de gewelven van de gang gesteund werden. Bernini veranderde deze gang ingrijpend. Er kwam een flink raam voor het begin van de treden en nog één bij de overloop in het midden van de trap. Tenslotte kwam er een derde raam aan het einde van de trap waar je als bezoeker een bocht van 180 graden moet maken om aan het laatste deel van de scala te beginnen. Dit deel komt uit bij de deur van de sala regia. Bij de smalle trap vóór deze koninklijke zaal heeft Bernini alleen een plafond en nieuw pleisterwerk aan de muren gemaakt. In het nieuwe gewelf plaatste Bernini wel lichtvensters. Oorspronkelijk waren dit er zes nu zijn er nog maar twee over. Als je de trap oploopt geheel aan het begin zijn er dus drie lichtvensters en als je de bocht maakt en op het laatste deel van de trap loopt naar de sala regia zijn er maar liefst zes lichtvensters. Dit werkt als een climax en is bewust gedaan. De breedte en hoogte van de trap nemen naar boven toe duidelijk af. Bernini plaatste zuilen die in de hoogte steeds meer afnamen. Door de perspectivische werking lijken de eerste zuilen langer dan ze in werkelijkheid zijn. De gang zelf lijkt ook veel langer dan hij is.
Aan de hand van een ‘A-3tje’ van een ontwerptekening van Bernini (nu in München) zal ik uitleggen hoe Bernini worstelde met de constructie van de gang. Het grote probleem waar Gianlorenzo mee zat, was dat de gewelven van de gang grensden aan het paleis van de paus en de muren van de Sixtijnse kapel. Bovendien ondersteunden de gewelven van de scala de muren en de vloer van de bovenliggende sala regia. Bernini stapte van zijn eerste ontwerp af het leek hem toch te gevaarlijk. Vergeet niet dat twee decennia hiervoor het met de toren die Bernini bij de gevel van de Sint Pieter gebouwd had, verkeerd is afgelopen.De oude fundering was te zwak en de gevel begon scheuren te vertonen zodat Bernini’s toren moest worden afgebroken. Gianlorenzo kon zich absoluut geen tweede kapitale blunder permitteren.
Bernini Scala Regia
Wilhelm von Ehrenberg ‘Scala Regia’ 1667 Kunsthalle Hamburg
De ervaring die de wandelaar, pardon koninklijke bezoeker, ondergaat als hij door de lange gang en trap loopt, is heel bijzonder. Het valt enigszins te vergelijken met de beroemde gang van Borromini die je nog in het Palazzo Spada zult zien. Als je geluk hebt, mag je wel in de gang van Borromini lopen. Als je bij de trap komt, lijkt deze vrij lang, maar als je dan vervolgens naar boven gaat, blijkt de afstand veel kleiner te zijn. Je bent veel sneller bij de middelste overloop dan je denkt. Je visuele indruk wordt door de lichamelijke gewaarwording tenietgedaan. Wat je ziet, is dus juist niet wat je ervaart.
Bernini Visioen van Constantijn In situ
Als je in de narthex of voorhal (zie 4b) staat, zie je niet alleen de gang en het begin van de scala regia, maar ook een meer dan levensgroot beeld van Bernini en wel keizer Constantijn die op een steigerend paard zit en verschrikt naar boven kijkt.
Het beeld was eerst bedoeld voor het interieur van de Sint Pieter. In de laatste maanden van zijn pausschap had Innocentius X in 1654 opdracht gegeven voor het beeld. Door de dood van deze paus en omdat hij nog veel andere opdrachten had, werkte Gianlorenzo nauwelijks meer aan het beeld. Pas in 1662 onder paus Alexander VII begon hij opnieuw aan het beeld, maar zo traag dat het pas in 1665 voltooid was vlak na zijn terugkeer uit Frankrijk. Pas in 1669 werd het beeld uit het atelier van Bernini gehaald en vervoerd naar de overloop direct vóór de scala regia
Bernini Bozzetto Hermitage museum
Terracotta model (83,5 cm) Museum Salzburg
Voorstudie Academia de San Fernando, Madrid
Om het grote beeld uit het atelier te krijgen moest zelfs een deel van de muur worden afgebroken. Het beeld werd op een slee gelegd en door paarden getrokken. Bij het Vaticaan aangekomen waren er meerdere lieren nodig en een dubbel aantal paarden om het beeld op zijn plek te hijsen. De rekeningen voor het herstel van de muur van Bernini’s atelier (nabij Spaanse trappen), de paarden en het herstel van de gaten in de wegen die door het vervoer waren ontstaan zijn nog in de archieven van het Vaticaan terug te vinden. Er is in de rekeningen zelfs geld vermeld voor de vele kaarsen die nodig waren om de route die het beeld op de slee aflegde te verlichten. Toen het beeld ter plekke op een voetstuk werd gehesen was het nog niet geheel voltooid. Pas op dat moment is Bernini begonnen met de draperieën die achter het steigerende paard hangen. Dit doek dat als achtergrond voor het beeld dient, maakt het tegelijkertijd ook mogelijk dat het paard kan steigeren zonder dat het marmer afbreekt. Bernini heeft de rekening nog betaald voor de steigers die nodig waren om verder aan het beeld te werken. Een assistent uit zijn atelier heeft de draperie in stucco uitgevoerd. Het werd blauw geverfd en deels verguld. Gianlorenzo Bernini kwam door zijn broer, Luigi, die achter het beeld een jonge knaap met veel geweld verkracht had in grote problemen (lees verder bij: San Francesco a Ripa).
Bernini Visioen van Constantijn
Het licht moest overvloedig van rechtsboven naar binnenstromen. Boven het tongewelf heeft Gianlorenzo een raam gemaakt dat op het oosten uitkijkt. Bekend is dat het raam pas in een late ontwerpfase nog hoger is gemaakt.Dit geldt ook voor het gewelf direct voor de trap. Een hoger gewelf was nodig om voldoende licht naar binnen te kunnen laten vallen. Waarschijnlijk is Bernini pas op het idee gekomen om het gewelf te verhogen nadat hij besloten had om op deze plek het beeld van Constantijn te plaatsen. Nu het beeld hier kwam en dus niet meer in de Sint Pieter moest er ook voldoende licht naar binnen kunnen stromen en zo werd een hoger gewelf wel noodzakelijk. Het verhogen van het gewelf was een linke zaak, want de vloer van de Sala Regia (zie 4b) grensde er bijna aan. Toch koos Bernini hier voor zijn sculptuur: het steigerende paard met Constantijn moest mooi belicht worden. Keizer Constantijn kijkt naar de hemel en ziet een goddelijk teken in lucht. Rondom een kruis staat de tekst: ‘In Hoc Signo Vinces’ oftewel ‘in dit teken zult gij overwinnen.’ En ja hoor, na dit gezien te hebben won Constantijn de veldslag tegen zijn Romeinse rivaal Maxentius.
Hoe lukte het Bernini om de oude toestand zo te stutten dat hij een hoger gewelf en een hoge boog kon bouwen? Carlo Maderno, een goede ingenieur, vertelt dat hij bang werd toen hij de tijdelijke ondersteuning zag. Hij beschrijft hoe Gianlorenzo twee enorme houten stutten liet aanbrengen onder en boven de sala regia om de zaak op zijn plaats te houden zodat er aan de nieuwbouw van het gewelf kon worden begonnen. Als de nieuwe gewelven en hoge serlioboog gebouwd zijn, wordt maar een deel van de houten stutten weggebroken. Voor de zekerheid werden een tijd lang enkele delen van het houten stutwerk intact gelaten.