Chiesa Nuova of Santa Maria in Vallicella
Chiesa Nuova Ingang Timpaan Maria met Kind
Pietro da Cortona ‘Zelfportret’
In de Middeleeuwen stond op deze plek een kerk die de Santa Maria in Vallicella genoemd werd. Filippo Neri heeft de huidige kerk, de nieuwe kerk, laten bouwen. We gaan nu niet de architectuur van deze kerk bekijken, maar enkele schilderijen. De kunstenaar, Pietro da Cortona, wiens Santa Maria della Pace we al bekeken hebben, heeft in deze kerk met de nodige onderbrekingen twintig jaar aan de beschildering van de plafonds van het schip, de koepel en de apsis gewerkt.
Pietro da Cortona plafond Gewelf ‘Filippo Neri’ visioen van Maria’
“In een droom ziet Philip Neri dat het dak van de kerk op instoten staat. Dan verschijnt de Maagd Maria en zij houdt de versplinterde balken omhoog. Vandaag, 26 mei, is het feest van de heilige Philip Neri, de stichter van de Oratorianen.” Bron: Lawrence OP
We gaan naar de laatste rustplaats en kapel die aan deze heilige gewijd is.
Kapel van Filippo Neri Inzoomen In situ
Guido Reni ‘Filippo Neri in extase’
Filippus Neri is een van de belangrijkste figuren uit de contrareformatie geweest. Hij was een oprecht christen die zijn geloof zeer serieus nam. Hij stichtte in 1551 de congregatie van de oratorianen. In het naburige Oratorium (oratorio= gebedsruimte en kapel) kwamen zij bij elkaar. Er werd dan gepreekt, gezongen in de volkstaal en aan pastorale zorg gedaan. Als jonge Romeinse prinsen verzochten om toegelaten te worden tot de congregatie van de oratorianen moesten ze eerst allerlei taken vervullen. Zo moesten de prinsen bijvoorbeeld mortel maken of bakstenen voor de bouw van een nieuwe kerk aandragen. Filippus Neri stierf in 1595 en werd in de Chiesa Nuova begraven.
In de Chiesa Nuova zijn onder meer drie schilderijen van de jonge Rubens te zien. Eén boven het hoofdaltaar en de andere twee ernaast. Als we geluk hebben en de koster is zo vriendelijk om zijn afstandsbediening te pakken dan zie je dat achter de Maria met kind in een ovaal van Rubens bij het hoofdaltaar nog een ovaal kastje zit dat geopend kan worden. Hier achter is een fresco uit de 14e eeuw van Maria. Dit schilderij verrichtte wonderen.
Rubens Zelfportret detail
Rubens ‘Zelfportret met vrienden’ 1602-1604
Onder in het beeldvlak zie je geknielde engelen die in volle aanbidding naar boven kijken waar in een lijst Maria met haar kind te zien is (hierachter is het wonderbaarlijke fresco). Het bleef niet bij dit ene altaarstuk. Rubens schilderde nog twee flinke werken natuurlijk ook op leisteen. Beide schilderijen hangen iets lager zodat alle drie de werken lijken op een traditionele triptiek. De H. Gregorius, Maurus en Papianus (in situ) links van het hoofdaltaar en rechts de H. Nereus, Domitilla en Achilleus (in situ). In beide werken zie je elk drie heiligen die natuurlijk Maria met kind in het ‘middenpaneel’ hun opwachting komen maken. De relieken van de zes martelaren die op de beide flankerende schilderijen staan, waaronder Gregorius en Domitilla, worden in deze kerk bewaard.
Caravaggio ‘Zelfportret als Bacchus’
In de Chiesa Nuova hing oorspronkelijk in de tweede kapel rechts, de Vittrici-kapel, ook een beroemd schilderij van Caravaggio dat je nog in de Pinacotheek van het Vaticaan te zien krijgt. We zullen het hier moeten doen met een replica van de graflegging van Christus. Toch zullen we hier en niet in het museum dit werk bespreken omdat alleen hier het schilderij echt te begrijpen is.
Caravaggio ‘Graflegging van Christus’ Vaticaan
Hier nog maar even een uitweiding en deels een herhaling van wat al geschreven is onder Dag 5: Caravaggio. Paus Gregorius XIII die nauw bevriend was met Vittrici had een aflaat ingesteld voor het bidden in zijn kapel in de Chiesa Nuova. Als zijn kapel nog niet voltooid is, sterft Vittrici. Na zijn dood wordt de kapel met het altaar voltooid. De paus herhaalt nog eens dat het toegekende privilege gehandhaafd moet blijven. Dit betekent dat zo’n kapel waar we nu voor staan bij de gelovige zeer populair was, je kon er immers een aflaat mee verdienen. De Santa Maria in Vallicella zoals deze kerk officieel heet, heeft in totaal tien altaarstukken in de kapellen bij de zijbeuken (Wikipedia). De altaarstukken zijn één doorlopend verhaal over de kruisweg. In elk altaarstuk is tussen de andere figuren in Maria te zien.
Scipione Pulzone ‘Kruisiging’
Drie van de tien kapellen: De weg naar Golgotha
Eerste kapel rechts
Kapel van de Kruisiging
Scipione Pulzone
Altaarstuk ‘Kruisiging’
Tweede kapel rechts
Kapel van Vittrici gewijd aan de Pietà
Kopie naar Caravaggio van Michele Koeck
Altaarstuk ‘Graflegging’ (Caravaggio Vaticaan)
Derde kapel rechts
Kapel Hemelvaart van Christus
Girolamo Muziano
Altaarstuk ‘Hemelvaart van Christus’
De twee aangrenzende kapellen van de Vittrici-kapel hebben altaarstukken waar de Kruisiging en de Hemelvaart worden afgebeeld. De graflegging die Caravaggio voor de kapel van Vittrici gemaakt heeft, past hier perfect tussen. Veel schilderijen boven de altaren zijn al voltooid als Caravaggio in 1603 aan zijn altaarstuk begint. We vergelijken de aangrenzende Kruisiging van de schilder Pulzone met het werk van Caravaggio. Dan zie je dat Caravaggio niet alleen het verhaal goed laat aansluiten bij het werk van Pulzone, maar ook enkele figuren en hun kleding. Zo neemt hij de kleding over zoals het rode en groene kleed. Verder heeft Johannes (de man dicht bij Jezus met een groene mantel en een rode draperie) hetzelfde gezicht als de apostel die Pulzone heeft geschilderd. Het licht dat van rechts komt en de diagonale compositie komen ook precies overeen met de natuurlijke lichtval in deze kapel.
Peter Paul Rubens ‘Graflegging van Christus’ 1602 -1604
Als je voor deze replica staat dan lijkt het alsof je deelgenoot bent van de graflegging. Je staat echter wel in het graf zelf en kijkt naar boven. Rubens die hier zes jaar later nog heeft gewerkt aan zijn altaarstuk bij het hoofdaltaar interpreteerde dit ook zo. Hij vond echter dat Caravaggio met zijn compositie niet duidelijk had gemaakt waar de dode Christus nu precies in het graf komt te liggen. Enkele jaren later maakte Rubens een graflegging waarbij wel duidelijk was waar Jezus nu kwam te liggen.
Rubens heeft niet begrepen waarom Caravaggio juist deze compositie heeft gemaakt. Deze is helemaal niet bedoeld als een goede plaatsbeschrijving. Integendeel, centraal staat de diepere betekenis en de sfeer van de graflegging. Het is meer een icoon dan een verhaal zoals dit trouwens ook voor de Pietà van Michelangelo geldt. In zijn brief aan de Romeinen (Romeinen 6: 4-6) legt Paulus de link uit tussen de graflegging en de opstanding. De mens moet de Heer in de dood volgen, want dan kunnen wij een nieuw leven leiden. Deze gedachte wordt pas echt goed geïllustreerd als de priester staande voor het altaar zijn hostie opheft en dan precies voor het geschilderde graf en de dode Christus de woorden tijdens de consecratie uitspreekt: ‘Want dit is mijn Lichaam, dat voor U gegeven wordt. Doet dit, zo dikwijls gij het doet, ter nagedachtenis aan Mij.’ De aanbidders die de mis bijwoonden konden bij deze woorden ook echt het lichaam van Christus zien. Zo gezien is het een icoon van het Corpus Domini.
Rafaël ‘Zelfportret’ Rafaël ‘Kruisafname’ 1507
Als je de kruisafname van Rafaël die je nog in de Villa Borghese te zien krijgt met deze graflegging vergelijkt, zie je grote verschillen. Rafaël idealiseerde zijn figuren sterk. Zo schreef hij in een beroemde brief aan Baldassare Castiglione dat hij geen modellen gebruikte, maar ideeën. Als je de figuren van Caravaggio in dit altaarstuk bekijkt zoals Nicodemus, de man rechts vooraan, Johannes, Maria en Maria Kleopas dan zijn die heel realistisch. Voor de vrouw, Maria Kleopas, die haar beide handen in de lucht gooit, heeft Caravaggio een Romeinse straatmeid als model gebruikt. Wel is het gebaar dat zij met haar handen maakt heel klassiek. Je kunt het op menige sarcofaag uit de oudheid terugvinden.
Michelangelo ‘Pietà‘ 174 x 195 cm, 1498-1499
Typisch voor Caravaggio is de hand van de onoplettende Johannes die onder de oksel van Christus doorsteekt. Zijn vingers prikken in de wond van Christus die weer opengaat. Dit soort details zijn kenmerkend voor Caravaggio. Als je de Pietà van Michelangelo nog in je hoofd hebt dan kun je zien dat Caravaggio ook van dit werk van Michelangelo gebruik heeft gemaakt zoals hij wel vaker deed.
We gaan de kerk uit en lopen direct het aangrenzende gebouw in en wel naar de zaal waar de oratorianen bijeen kwamen.
Chiesa Nuova en links Oratorio dei Filippini
