Borromini’s San Carlo alle Quattro Fontane
Facade Luchtfoto G.B. Falda omgeving San Carlo 1676
San Carlo alle Quattro Fontane Deel van de facade
De San Carlo alle Quattro Fontane is genoemd naar de vier fonteinen op de hoeken van de kruising van de Via Quirinale (vroeger Via Pia of Strada Pia) en de Via del Quattro Fontane (vroeger Via Felice of Strada Felice) Wikipedia. De Spaanse monnikenorde, de trinitariërs, gaven Borromini de opdracht om een kerk en een klooster te ontwerpen.
Battista Falda ca. 1670 Kunstenaar onbekend ‘Quattro Fontane’ Giovanni Salvi
Piranesi Quattro Fontane Lievin Cruyl ‘Quattro Fontane’ 1665 Cleveland Museum
De kardinaal Barberini gaf het nodige geld. De jezuïeten moeten jaloers zijn geweest op het uiteindelijke bedrag dat de trinitariërs hebben moeten betalen: slechts twaalfduizend scudi. De Barberini’s hadden hun paleis dat we van de buitenkant hierna nog even zullen bekijken dicht bij dit kavel. Niet voor niets had Borromini bijna de opdracht gekregen om ook de Sant’Andrea al Quirinale te bouwen. Klik hier bij Wikipedia (Nederlands) voor meer informatie en hier voor 616 tekeningen van Borromini (Albertina Wenen).
De San Carolino (de kleine San Carlo) zoals de kerk vaak wordt genoemd, wordt al heel snel bekend in Europa. Er was een enorme vraag in de 16e eeuw naar goede gravures van deze kerk, maar Borromini weigerde dit. De lofrede voor de architect Borromini van de prior van dit klooster is nog bewaard gebleven. In deze rede merkt hij onder meer op dat de architect altijd de metselaars, steenhouwers, timmerlieden en smeden persoonlijk begeleidde en ondanks dit alles was zijn werk toch heel goedkoop.
BHet probleem voor Borromini was dat de kavel die de monniken in 1611 hadden gekocht wat grootte en vorm betreft bepaald niet handig was. Zo was de breedte aan de Via Pia slechts vierentwintig meter. Eigenlijk te smal om er een kerk en ook nog een deel van het klooster op te bouwen. Daarnaast was de hoek waar de oude Via Pia en de Via Felice bij elkaar komen niet haaks. Op deze schuin afgesneden hoek stond bovendien nog een fontein (Tiber) die niet mocht worden afgebroken. Je zult zien hoe ingenieus Borromini dit heeft opgelost. Zo plaatste hij onder andere de verblijven van de monniken, bestaande uit drie verdiepingen tussen het grote binnenhof en de kerk. Terwijl hij in de nare afgesneden hoek de kerk en de trappen naar de campanile zette (klik hier voor de plattegrond van het gehele complex, de plattegrond van de kerk met afmetingen en Borromini’s plattegrond).
Facade Middelste Bovenzijde Plattegrond
Als je voor de kerk staat die nog voor het heilige jaar tweeduizend geheel is schoongemaakt, kun je zien dat de gevel is opgebouwd uit concave en convexe muurvlakken. Dit was bij de kerk van Bernini die we net bekeken hebben ook het geval. Toch is deze gevel heel anders dan die van Gian Lorenzo. De middelste convexe vorm volgt precies het interieur. Dit geldt niet voor de twee zijtraveeën naast de ingangen. Wel hebben deze concave vormen dezelfde buiging als de halve cirkel van de vestibule.
De façade is pas na de dood van Borromini voltooid door zijn neef Bernardo. Die schuwde niet om enkele veranderingen die hij als verbeteringen zag door te voeren. Bernardo gaf Antonio Raggi, een assistent van Bernini de opdracht een beeld van de heilige Carlo Borromeo te maken; een beeld dat nog aan de gevel en wel precies boven de hoofdingang kwam. Borromini zou zich in zijn graf omdraaien als hij dit beeld van de assistent van zijn grote tegenstander zou zien.
Antonio Raggi ‘Carlo Borromeo’
De beide kunstenaars Bernini en Borromini konden niet goed met elkaar opschieten. Dit geldt trouwens vooral voor Borromini. Beiden waren op hun gebied briljant en hun werk wordt tot op de huidige dag nog zeer gewaardeerd. Hun karakters waren totaal verschillend. Gianlorezo Bernini wordt door zijn tijdgenoten beschreven als een aimabele man, die met iedereen goed kon opschieten. Zo was hij één van de weinigen die met de arrogante Franse koning Lodewijk XIV op goede voet stond. Met twee belangrijke pausen, Urbanus VIII en Alexander VII, was hij zo goed bevriend dat hij onbeperkt toegang had tot het Vaticaan. Bernini vertrok menigmaal laat in de nacht uit de kamer van de paus en deed de gordijnen dicht als zij weer eens overlegd hadden over ontwerpen van allerlei pleinen en gebouwen. Naast beeldhouwer was Gianlorenzo ook architect, schilder, dichter, toneelschrijver en ontwerper van ingewikkelde toneeldecors.
De opdrachten stroomden binnen. Bernini had een atelier met vele assistenten om aan de enorme vraag te kunnen voldoen. Als architect was hij echter niet echt goed onderlegd in constructies. Dit laatste was trouwens heel gewoon in die tijd. De meeste architecten hadden alleen een scholing in tekenen gehad voordat ze als architect begonnen te werken zoals Bramante, Raphaël en Michelangelo.
Borromini Cherubijnen kopje ca. 1620
Sint-Pieter middenportaal
Francesco Castello zoals Borromini eigenlijk heet, had een heel andere aard. Hij was melancholisch, nerveus, achterdochtig en had vaak ruzie met zijn opdrachtgevers. Op een dag zag hij hoe een knaap de marmerblokken voor de San Giovanni bewust beschadigde. Borromini zorgde ervoor dat zijn arbeiders deze knaap hard aanpakten. Een beetje te hardhandig, want de arme jongen overleed. Dankzij de tussenkomst van de paus bleef Borromini een gevangenisstraf bespaard. Hij was immers nodig om de ingrijpende verbouwing en restauratie van de kathedraal: de Jan van Lateranen, zonder oponthoud te voltooien. Van oorsprong was hij steenhouwer. Borromini was een kenner van allerlei ingewikkelde constructies in de architectuur. Als hij als twintigjarige naar Rome komt, werkt hij vooral als decorateur. Als we de Sint Pieter bezoeken, zal ik nog een decoratie in de narthex boven de middelste deur, de zogenaamde deur van Filarete, van Borromini aanwijzen.
Als Bernini een toren ontwerpt voor de gevel van de Sint Pieter en deze tijdens het bouwen scheuren begon te vertonen, maakt Borromini zeer precieze tekening (Albertina, Wenen) van de scheuren. Bovendien tekent hij ook nog een slankere toren die zonder gevaar voor instorting wel gebouwd kon worden. Borromini kwam toen hij vijfentwintig jaar was bij Bernini in dienst. Hij werkte onder andere aan het Palazzo Barberini. Waarschijnlijk heeft Bernini handig gebruik gemaakt van de kennis en de ontwerpen van Borromini. In ieder geval was Borromini bezeten van het idee dat zijn ontwerpen gestolen zouden worden. Hij heeft voor zijn zelfmoord vele papieren met ontwerpen en architectonische studies die hij in huis had, verbrand. Klik hier voor Borromini’s verslag van zijn zelfmoordpoging (hij stierf een dag later). Klik hier voor 616 tekeningen van Borromini (The Albertina museum, Vienna).
San Carlo alle Quattro Fontane Ingang
Borromini’s geometrische plattegrond
Als je in de kerk komt zul je zien hoe klein die eigenlijk is. Borromini is lange tijd beschouwd als een architect die anarchistisch te werk ging. Zijn ontwerpen en bouwwerken zouden spontaan ontstaan zijn (dit werd de Spaanse architect Gaudi ook ten onrechte vaak verweten). Niets is echter minder waar. Borromini werkte volgens strakke geometrische patronen zoals in de plattegrond van deze kerk prachtig te zien is. Het ontwerp van deze plattegrond is zeer complex. Hij gaat uit van twee driehoeken die op elkaar gezet worden. Hierin worden twee cirkels getekend en vervolgens wordt om deze twee cirkels weer een ovaal getrokken en zie hier het grondpatroon van de San Carlino. Ter plekke zal ik met behulp van een ‘A3-tje’ dit systeem verder uitleggen en laten zien hoe hij ook nog uitging van een langgerekte achthoek.
San Carlo alle Quattro Fontane Wand Zuilen en entablement Vloer
Hoogaltaar
Weerspiegeling plattegrond in tussenverdieping geometrische grondvorm
Borromini’s studie plattegrond Koepel Lantaarn Heilige Geest
De decoraties in het gewelf van deze koepel hebben we zaterdagmiddag al gezien en wel in de Santa Costanza. Borromini leent hier bewust van dit mausoleum uit het begin van de 4e eeuw.
“De koepel lijkt veel hoger dan hij in werkelijkheid is. Borromini bereikte dat effect door het patroon naar binnen toe te verkleinen en het daglicht via onzichtbare ramen in de achthoekige lantaarn naar binnen te laten komen. Het licht legt vervolgens de nadruk op de enige gekleurde elementen van de koepel, namelijk de toewijding van de kerk “Sanctiss Trinitati Beatoq Carolo Borromeo an sal MDCXL” en de witte duif in een gouden driehoek als symbool van zuiverheid, verlossing en vrede. Borromini gebruikte in het interieur van deze kerken zeer weinig kostbaar goud of marmer. Hij voerde vrijwel alles uit in wit stucwerk, waardoor de geometrische complexiteit van zijn ontwerp het beste te zien is. Ook ontbreekt een weelderige decoratie van beelden en schilderingen. In de pendentieven hebben Giuseppe en Giulio Bernasconi in vier witgestucte tondo’s het leven en de werken van de grondleggers van de orde van de Trinitariërs afgebeeld: Johannes van Matha en Félix van Valois ontmoeten elkaar, Paus Innocentius III erkent de orde, De oprichters van de orde ontvangen het habijt, Johannes van Matha en Félix van Valois kopen christelijke slaven vrij.” Bron: Wikipedia
Het optische bedrog met het valse perspectief dat Borromini in zijn koepel van de San Carlo toepaste, is ook te zien in het Palazzo Spada (klik hier voor het Palazzo Spada) waar een gang van acht meter wel ruim dertig meter lang lijkt.
Geometrische vorm in de koepel Mozaïeken in tongewelven van de Santa Costanza
Koepel en deel van de wanden Embleem Trinitarian Order
San Carlo alle Quattro Fontane oude refter nu sacristie
Na de kerk nemen we even een kijkje in de sacristie en het kleine binnenhof die achter en rechts naast de kerk liggen. De refter die tegenwoordig als sacristie dienst doet, is opmerkelijk. In de ronde hoeken met stucwerk heeft de architect in plaats van pendentieven (een term die jullie nog hebben moeten leren) trompen gebruikt. Trompen werden wel in de Middeleeuwen gebruikt, maar zeker niet meer na het begin van de Renaissance. Door dit soort eigenzinnige elementen heeft Borromini eeuwenlang een slechte naam gehad.
Meer afbeeldingen van het kloosterhof klik hier bij de Italiaanse Wikipedia. Als je goed kijkt zie je hier heel bijzondere details die afwijken van de vitruviaanse regels zoals jullie die hebben geleerd. Zo gebruikt Borromini de Toscaanse orde, maar bij nauwkeurig kijken klopt er toch iets niet. Dit geldt ook voor de architraaf boven deze zuilen. Er gebeurt iets ongehoords met de abacus van de Toscaanse kapitelen. Heel bijzonder zijn ook de balusters die volstrekt revolutionair zijn, maar veel slimmer dan de oude vorm. Wat dit soort dingen betreft, is Borromini diepgaand beïnvloed door zijn grote voorbeeld Michelangelo. Bij de Porta Pia hebben we op zaterdagmiddag al bekeken welke rare fratsen Buonarroti met de gangbare regels had uitgehaald. Giovanni Pietro Bellori (Wikipedia) sprak er anno 1664 schande over. Bellori noemde Borromini niet, maar iedereen wist dat hij deze anarchistische architect op de korrel nam toen hij het volgende schreef:
“[…] iedereen fantaseert in zijn hoofd nieuwe ideeën of heeft geestesverschijningen van architectuur op zijn eigen wijze […] zodat zij gebouwen vervormen, zelfs steden en monumenten. Zij gebruiken, bijna in een dolzinnige toestand, gebroken hoeken [te zien in dit kloosterhof] en vervormde lijnen, zij vervormen basementen, kapitelen en zuilen met gekroonde stucco decoraties en triviale ornamenten en foute verhoudingen […], ondanks het feit dat Vitruvius dit veroordeelt.” Vrij vertaald uit: Anthony Blunt, ‘Borromini’, Cambridge, Massachusetts, London, Harvard University Press, 1979 blz. 212.
Kloosterhof Begane grond Hoek Zijkant
Wij vervolgen onze weg naar het Palazzo Barberini.
Vervolg Rome dag 4: Palazzo and Piazza Barberini, Santa Maria della Concezione dei Cappuccini