Bernini’s olifant
We lopen de hoek om bij het Pantheon en komen dan op het Piazza della Minerva. Het eerste wat opvalt voor de Santa Maria sopra Minerva is een kleine obelisk die door een olifant wordt gedragen.
Piazza della Minerva en de Santa Maria sopra Minerva
G. B. Falda ‘Piazza della Minerva en de Santa Maria sopra Minerva’ 1665
Olifant en Obelisk Top Bernini’s tekening
De kleine obelisk was tijdens opgravingen bij een tuinmuur achter de dominicaner kerk van de Santa Maria sopra Minerva ontdekt. Na deze sensationele ontdekking ging de egyptoloog van Athanasius Kircher, aan het werk (Wikipedia). Hij schreef een boek over de gevonden obelisk die volgens hem uit een tempel gewijd aan Isis kwam. De oude tempel Isaeum van Minerva lag onder de kerk van Minerva. Isis, Minerva en Maria werden met elkaar in verband gebracht door dezelfde deugd namelijk Goddelijke wijsheid. De obelisk was het zinnebeeld van de goddelijke wijsheid. Bernini ging aan het werk om de gevonden obelisk een mooie plek te geven. Gianlorenzo heeft zoveel ontwerpen gemaakt dat heel Rome makkelijk met obelisken bevolkt zou kunnen worden. Bij één van deze ontwerpen zit een hondje aan de voet van de obelisk. Dit is natuurlijk een toespeling op de Dominicanen.
Bernini’s olifant Bernini’s tekening olifant (detail)
Het is een bekende woordspeling die luidde: domini canes oftewel de wachthonden van God. In één van de schetsen is de obelisk gedrapeerd met eikenbladeren en twee vrouwenfiguren die de obelisk omhooghouden. In nog een ontwerp wordt de obelisk door slaven vastgehouden of door vadertje Tijd. Bij weer een andere tekening is Hercules te zien die de obelisk draagt. Hercules was een universeel symbool voor elke heerser. In dit geval natuurlijk Alexander VII ( Chigi) zelf. Natuurlijk is het wapenschild van de Chigi op de sokkel aangebracht. Toch is de uiteindelijke keus als drager voor de obelisk verrassend namelijk een olifant.
De inscriptie op de sokkel aan de kant van het plein verwijst naar Isis en is opgedragen aan Maria. Aan de kant van de kerk wordt de lezer uitgedaagd om er aan te denken dat een robuuste geest als die van een olifant nodig is om betrouwbare wijsheid te kunnen dragen.
Plaquette
(Deze) oude obelisk,
gedenkteken van Egyptische wijsheid,
is uit de grond gehaald.
Hij stond vroeger op het
Minerva-plein en nu op dat van de
Godvoortbrengende Moeder.
Aan de goddelijke wijsheid heeft
Alexander VII hem gewijd
In het jaar van de Redding 1667.
De in de obelisk gebeitelde tekens
van Egyptische wijsheid
worden door de olifant,
de allersterkste van de wilde beesten,
gedragen. Dat zie je, wie je ook bent, hier.
Interpreteer dit bewijs (als volgt:)
(alleen) een krachtig verstand
schraagt stevige slimheid.
Het woord krachtig verwijst naar de eik in het familiewapen della Rovere en de paus Alexander VII Chigi. Julius II della Rovere had zijn bankier Agostino Chigi toegestaan om de eik van de della Rovere te gebruiken in zijn wapenschild.
Sinds eeuwen is er een populaire anekdote over de olifant van Bernini in omloop. Om erachter te komen waarom de olifant glimlacht, moet je naar zijn achterste kijken. Zijn staart is naar links verschoven en zijn spieren zijn gespannen alsof hij aan het poepen is. De derrière van het dier is gericht op één van de hoofdkwartieren van de Dominicaanse Orde. Hier was het kantoor van de inquisiteurs waar pater Giuseppe Paglia, een Dominicaanse monnik, werkte. Hij was de belangrijkste tegenstander van Bernini. Deze monnik had ervoor gezorgd dat het ontwerp van Bernini aangepast werd. In het oorspronkelijke ontwerp, waar nog een bozzetto en een tekening van is overgebleven, werd het gewicht van de obelisk alleen door de vier poten van de olifant gedragen.
De Olifant en het Dominicaner kwartier Het achterste
Paglia had twee ontwerpen voor de obelisk gemaakt. Een ontwerp met zes heuveltjes dat naar het wapenschild van de paus verwijst. In het andere ontwerp droegen vier honden, domini canus de honden van de Heer, de obelisk. Alexander VII keurde deze voorstellen af. Paglia haalde de paus over om Bernini’s idee aan te passen. Vier poten waren niet sterk genoeg. Er moest een stevig blok onder het lijf komen en de poten moesten worden ingekort. Een leerling van Bernini, Ercole Ferrata, heeft deze lelijke verandering voor het oog zo goed als mogelijk proberen te verbergen met een wat groot uitgevallen zadeldek. Met zijn glimlachende en poepende olifant nam Bernini wraak. Er zijn meerdere versies met of zonder glimlach (zie roma.andreapollett). van dit nog steeds populaire verhaal in omloop (zie ciao tutti
of Italië uitgelicht). Deze vertelling komt al uit het einde van de 17e eeuw. De satiricus en kardinaal Lodovico Sergardi bracht een epigram van twee regels in omloop, waarin de olifant de Dominicanen vertelt dat de positie van zijn achterkant bedoeld is om “respect te betuigen.”
Dit verhaal klopt niet, net als het verhaal over de Vierstromenfontein van Bernini, waar de Rio della Plata zijn hand omhoog houdt om zijn ogen te bedekken vanwege de weerzinwekkende gevel van Borromini (zie Wikipedia voetnoot 64 of Alberti’s Window An Art History Blog). Toch zal menige gids in Rome deze verhalen met enthousiasme vertellen alsof het echt gebeurd is.
Giovanni Battista Gaulli ‘Alexander VII’
Enkele weken voor de inwijding van de obelisk stierf paus Alexander VII.
G. B. Vaccarini Fontana dell’Elefante 1736 Duomo
Het zij hier terzijde vermeld bijna zeventig jaar later werd er in Catania (Sicilië) ook een olifantenobelisk op het Piazza del Duomo geplaatst.
“De fontein werd in 1736 opgericht naar het ontwerp van Giovanni Battista Vaccarini. Het idee van dit monument gaat terug op het Olifantje van Bernini voor de Santa Maria sopra Minerva in Rome. De olifant is gebeeldhouwd uit zwarte lavasteen en draagt een granieten obelisk.
Vaccarini ontdekte de olifant toevallig in de puinhopen van de stad na de aardbeving van 1693. De olifant stamt uit de Romeinse tijd en stond waarschijnlijk op het uiteinde van de verhoging in het midden van een renbaan. Ook de obelisk werd toevallig gevonden. Hij komt oorspronkelijk uit Egypte en er zijn symbolen ter ere van Isis in gegraveerd. Vaccarini plaatste de zwarte olifant op een witte, met beelden versierde sokkel [op het Piazza del Duomo]. Vervolgens plaatste hij boven op de olifant de obelisk, met daarop een kruis, om de stad tegen verder onheil te beschermen.” Bron: Wikipedia
We gaan de enige gotische kerk in die Rome rijk is: de Santa Maria sopra Minerva.
Gotiek in Italië, maar zeker in Rome, is iets heel anders dan ten noorden van de Alpen, maar dat zul je wel zien. De gevel is trouwens in de stijl van de Renaissance.
