Bernini: Villa Borghese II
Op de begane grond zijn drie beroemde beelden te zien die Gianlorenzo Bernini in opdracht van Scipione Borghese maakte. De eerste twee beelden zijn gebaseerd op de mythologische verhalen van Ovidius (Wikipedia), het zijn: Pluto ontvoert Proserpina (1621- 1622), en Apollo en Daphne (1623-1624). Als de Apollo en Daphne nog niet eens voltooid is, begint Bernini al aan zijn derde beeld: de David. In 1624 als Bernini de David gemaakt heeft, voltooit hij pas zijn Apollo en Daphne. Kardinaal Scipione had zijn Apollo en Daphne, die een jaar lang onaf in het atelier stond, aan zijn neef paus Paulus V (Camillo Borghese) gegeven. Waarschijnlijk wilde de kardinaal in een beter blaadje bij zijn neef komen en had hij inmiddels de David al gezien. De David heeft Bernini aldus zijn biograaf Baldinucci (Wikipedia) in acht maanden gehakt. Het werd direct als een meesterwerk erkend.
Bernini ‘Pluto ontvoert Proserpina’ h. 225 cm Achterzijde
Het beeld van Pluto en Proserpina maakte grote indruk omdat Bernini hier een effect heeft bereikt dat voor onmogelijk werd gehouden. De tranen van Proserpina en de hand van Pluto die de huid van zijn geliefde buit bij haar bovenbeen indrukt zijn technisch ongekende hoogstandjes (Wikipedia).
Bernini ‘Pluto ontvoert Proserpina’ h. 225 cm Zijkant Cerberus
Achterkant Gezicht Proserpina model Cleveland Museum
Gelukkig kun je in dit museum nog dicht bij het beeld komen zodat je de verfijnde details van nabij kunt bekijken. Bij de Pietà van Michelangelo in de Sint Pieter is dit helaas onmogelijk. Dit beeld wordt beschermd door een dikke glasplaat. Gianlorenzo heeft het spannendste moment van het verhaal uitgekozen. Pluto pakt haar net vast, terwijl zij zich aan zijn omklemming probeert te ontworstelen. Als je de gezichtsuitdrukkingen van de beide figuren met elkaar vergelijkt, zie je dat er sprake is van een enorme tegenstelling. Haar gezicht is vertrokken van angst terwijl hij juist triomfantelijk kijkt. De driekoppige hellehond Cerberus markeert precies de plek waar de God van de onderwereld haar naar toe zal brengen. Dit past niet alleen mooi in het verhaal, maar is tevens voor dit beeld een noodzaak, maar hierover ter plekke meer.t
De tegenstelling die in Pluto en Proserpina zo duidelijk aanwezig is en de technische hoogstandjes overtreft Gianlorenzo in zijn volgende beeld: Apollo en Daphne, dat hij voor de kardinaal maakte.
Bernini ‘Apollo en Daphne’ Zijkant Andere zijde Achterzijde Twee kanten
Ook dit beeld is gebaseerd op Ovidius. Cupido, dat leuke engeltje met die pijlen, neemt wraak op Apollo en raakt hem met zijn gouden pijl. Hierdoor wordt hij verliefd op Daphne. Tegelijkertijd treft een andere pijl van Cupido Daphne waardoor haar liefde gedoofd wordt. Als Apollo het voorwerp van zijn grote liefde ziet dan volgt hij haar direct en …
“Toch is de achtervolger geholpen door Amors vleugels de vlugste en
gunt zich geen rust en zit de vluchtster al zo dicht op de huid
dat hij tegen haar haren puft die van haar hoofd neerhangen.
Nu haar krachten uitgeput zijn verbleekt zij en, doodmoe van het
snelle vluchten, hijgt zij bij het zien van de stroom Peneüs:
Help, papa! Als jullie, rivieren, de macht van goden bezitten, vernietig dan
door een verandering mijn uiterlijk waarmee ik al te veel behaagd heb!”
Prompt na deze bede maakt een zware loomheid zich van haar meester,
haar zachte borst wordt omwonden door een fijne bast,
haar haren vergroeien tot lover, haar armen tot takken,
haar zo pas nog rappe voeten verstarren tot wortels, een kruin
omwelft haar gezicht: maar dezelfde charme blijft haar eigen.
Ook deze mint Phoebus [bijnaam voor Apollo] en door zijn hand op de stam te leggen
voelt hij haar hart nog kloppen onder de schors
en als hij zijn armen om de takken als ledematen legt
drukt hij kussen op het hout, maar het hout ontwijkt toch die kussen.
Tot haar zegt de god: “Wel, nu je mijn echtgenote niet kunt wezen
zul je in ieder geval mijn boom zijn! Altijd zal
mijn hoofdhaar jou dragen, jou mijn cither, jou onze pijlkoker, laurier;
Ovidius, ‘Metamorfosen Boek I’ Vertaling van Ben Bijnsdorp’ Apollo en Daphne
Apollo en Daphne Apollo’s gezicht Twee gezichten
Als je goed naar het beeld kijkt, zie je dat Bernini zich nauw aan de tekst van Ovidius gehouden heeft. Hij beeldt net het moment af waar de smeekbede van Daphne aan de riviergod verhoord wordt. Als je het gezicht van Apollo bekijkt, kun je zien dat hij nog niet door heeft, dat zijn geliefde bezig is te veranderen in een boom. Sterker nog hij kijkt alsof hij het grote geluk in zijn handen houdt. Als je voor het beeld staat, zie je hoe knap Gianlorenzo deze tegenstelling heeft uitgewerkt.
De handen, de afwerende gebaren, de geopende lippen van Daphne die het wel lijken uit te schreeuwen zonder een geluid te produceren of de zielsgelukkige uitdrukking op het gezicht van Apollo, die denkt dat hij net het ultieme geluk heeft gevonden. Hij heeft nog niet door dat beiden slachtoffer zijn geworden van de zoete wraak van Cupido.
Niet alleen overtreft Gianlorenzo zich in de psychologische weergave van de gemoedstoestanden van de goden, maar ook in technisch opzicht bereikt de beeldhouwer een ongekende hoogte. Vergeet niet dat Bernini hier met marmer werkt. Dit materiaal is nogal kwetsbaar en als je ziet hoe Daphne haar haren in een wilde beweging van haar hoofd in de lucht slingert, dan lijkt dit bijna een onmogelijke opgave voor elke beeldhouwer. Bij het hanteren van de beitel bij dit soort fijne en dunne details is de kans buitengewoon groot dat zulke stukjes afknappen. Wel werden na het beitelen de laatste details door krabben, schuren en polijsten aangebracht. Eigenlijk deed Bernini hier iets dat technisch gezien alleen was voorbehouden aan kunstenaars die bronzen beelden maakten. Zulke effecten konden zij vaak met klei nog niet eens bereiken. Klei is veel makkelijker te bewerken dan marmer, als het mis gaat dan plak je er gewoon weer een stuk bij aan. Dit lukt bij marmer niet echt. Tenminste als je er weer een stuk aanzet, is dit gezien de aard van het materiaal altijd te zien. Fijne details werden bij brons altijd later aangebracht. Toch was het juist deze technische perfectie die sommige tijdgenoten Gianlorenzo verweten.
Giuliano Finelli ‘Scipione Borghese’ 1631-1632
Gezicht Zijkant
De assistent van Bernini, Giuliano Finelli uit Carrara, heeft de laurierblaadjes en het schors gemaakt, maar kreeg hier geen erkenning voor. Integendeel Bernini eiste alle eer voor zichzelf op. Uit woede verliet Giuliano Finelli het atelier van Bernini. In de biografieën over Bernini geschreven door Filippo Baldinucci en Domenico Bernini, wordt dit niet vermeld.
Caravaggio ‘Maffeo Barberini’ ca. 1598 Andere kant sokkel
De kardinaal, Maffeo Barbarini, verzon een tweeregelig vers de nobele vrucht van zijn erudiete geest zo is te lezen in de biografieën van Bernini: die van Filippo Baldinucci (Wikipedia) en Domenico Bernini (Wikipedia). Kardinaal Scipione liet deze dichtregels op de sokkel aanbrengen om kritiek op het naakt te weerleggen met de volgende morele vermaning:
Quisquis humi pronus flores legis, inspice saevi / me Ditis ad domum rapi”
“Quisquis amans sequitur fugitivae gaudia formae / fronde manus implet baccas seu carpit amaras”
Elke minnaar die de genoegens van vluchtige uiterlijke vormen najaagt
zal zijn handen gevuld zien met louter takken en alleen bittere vruchten krijgen
Het volgende beeld dat Bernini hakte terwijl hij zijn Apollo en Daphne nog niet geheel voltooid in zijn atelier had staan, was de David. Vriend en vijand waren het er over eens dat dit beeld met recht een waar meesterwerk is. Plattegrond van de zaal in de Villa Borghese waar Apollo en Daphne (en de huidige opstelling in het museum) oorspronkelijk stonden.