Bernini: Santa Maria del Popolo
We verlaten de Villa Borghese en lopen door het park naar het westen richting de oude stadspoort, Porta del Popolo, waar alle pelgrims die naar deze heilige stad trokken binnenkwamen: de Porta del Popolo. Wij zien het Piazza del Popolo en lopen vervolgens de Santa Maria del Popolo binnen.
Porta del Popolo en Piazza Andere zijde Piazza del Popolo luchtfoto
Santa Maria del Popolo Santa Maria del Popolo in het jaar 1625
Deze kerk bekijken jullie ook in programma drie, maar wij bekijken op deze dag alleen het werk van Bernini.
In de kerk zien we vrij aan het begin links de Chigi-kapel (Wikipedia). De kapel (plattegrond en doorsnede) is door Rafaël ontworpen in opdracht van de rijke bankier Agostino Chigi.
Chigi kapel Balustrade met monoliet granieten opstapje Koepel
Bernini’s Studio Chigi kapel ca. 1655 Smith College Museum of Art Northhampton
Kapel inzoomen P. Letarouilly ‘Chigi kapel’ 1840-55 Chigi kapel en kerk
Piramidale tombes: Agostino Chigi Sigismondo Chigi
Als we naar de vloer kijken, worden we er direct al aan herinnerd waarom deze kapel gebouwd is. Volgens het ontwerp moest hier waarschijnlijk een rooster van koper komen. Hierdoor was er ‘contact’ tussen de tombes in de crypte onder de vloer van deze kapel en de stem van de priester die aan het altaar de mis opvoerde. Als Fabio Chigi, de latere paus Alexander VII, in 1651 Bernini de opdracht geeft om de kapel te voltooien ontstaat het idee om een tondo in de vloer te maken.
Peter Verpoorten en Francuccio Francucci ‘Eeuwige lamp’
Wikipedia
Chigi kapel koepel Koepel mozaïek God de Vader Rafaël studie God
In de tondo wordt een menselijk skelet met vleugels afgebeeld. De tekst spreekt boekdelen: ‘Mors aDCaeLos’ oftewel van de dood naar het hemelse leven. Als je alleen de hoofdletters van de tekst leest dan krijg je MDCL dus 1650. Dit is precies het jaar dat deze vloer gelegd werd en bovendien een heilig jaar. Natuurlijk is het wapenschild van de familie Chigi ook in de tondo te zien.
Het was de bedoeling van Alexander om de twee beelden van de profeten die nog gehakt moesten worden door verschillende beeldhouwers te laten maken. Naast Bernini moest Alessandro Algardi ook een beeld hakken. Dit leek de paus beter, want door de onderlinge concurrentie zou het resultaat van de heren beeldhouwers vast beter worden. Nog voordat Algardi aan zijn opdracht beginnen kon, stierf hij en zo kreeg Gianlorenzo de opdracht voor beide beelden. Gelukkig maar, want hij zou iets heel bijzonders doen met de twee beelden.
Boven het altaar heeft Sebastiano del Piombo de geboorte van Maria geschilderd. In de hoeken van deze kapel zijn vier nissen met beelden van profeten. Twee ervan, ‘Jonas en de vis’ en Elijah (Wikipedia), zijn door Lorenzetto naar een ontwerp van Rafaël gemaakt. Als je goed hebt gekeken in de Villa Borghese heb je misschien een klassiek beeld van een jongetje met een dolfijn gezien. Op dit beeld heeft Rafaël zijn Jonas gebaseerd.
Lorenzetto ‘Jonah and the Whale’ naar Rafaël Hoofd
Anoniem tekening naar Rafaël ca. 1520-1522
Als we naar boven kijken in de koepel zien we God de Vader op ons neerkijken.
Lorenzetto ‘Jonas en de walvis’ Chigi kapel Bernini ‘Habakkuk’
Bernini ‘Habakkuk’ Bozzetto ca. 1661 Vaticaan
We zullen vooral de twee profeten van Bernini nader bekijken en wel Habakkuk en Daniël. Deze beelden van Bernini behoren tot zijn late werk. In deze periode ontwikkelt hij een volledig eigen stijl net als Rembrandt of Titiaan. Het onaffe beeld: ‘De Waarheid’ (Wikipedia), dat we nog in de Villa Borghese bekeken hebben, hoort hier ook bij.
Het apocriefe verhaal van Daniël en Habakkuk, Daniël 14: 31-37, werd op palmzondag voorgelezen. Het verhaal gaat als volgt:
“Zij wierpen hem in de leeuwenkuil, waar hij zes dagen bleef. In de kuil zaten zeven leeuwen, die men dagelijks twee lijken en twee schapen gaf; toen gaf men ze echter niets, opdat ze Daniël zouden verslinden. In Judea leefde toen de profeet Habakkuk. Hij had wat moes gekookt en enige broden in een schotel gebrokkeld en was daarmee op weg naar het veld om het aan de maaiers te brengen. Maar een engel van de Heer beval Habakkuk: ‘Breng het maal dat je daar hebt naar Babel, naar Daniël in de leeuwenkuil. Habakkuk antwoordde: ‘Heer, ik ben nooit in Babel geweest en de kuil is mij onbekend.’ Toen greep de engel hem bij de kruinharen vast en droeg hem met de snelheid van de geest naar Babel, waar hij hem boven de kuil plaatste.”
Bernini ‘Daniël’ Bozzetto ca. 1655 Vaticaan
Als je de beelden goed bekijkt, zie je dat Gianlorenzo zich zoals gewoonlijk nauwgezet aan het verhaal houdt. Van de zeven leeuwen is er natuurlijk maar één gehakt en die likt de voet van Daniël. De voor Bernini in deze fase van zijn carrière gebruikelijke verlenging van de figuren zoals we dit bij zijn beeld, ‘De Waarheid’ in de Villa Borghese gezien hebben, is hier onmogelijk. De nissen waren niet al te groot, terwijl de figuren meer dan levensgroot zijn.
Het beeld van Jonas van Lorenzetto werd uit de nis bij de deur gehaald en verplaatst naar een andere nis. Zo kon Bernini de vrijgekomen nis gebruiken voor een van zijn beelden. Hierdoor ontstond de mogelijkheid om zijn twee beelden diagonaal tegenover elkaar te plaatsen en ze op elkaar te laten reageren. De engel die bij Habakkuk komt aangevlogen (de nis rechts van het altaar) wijst met zijn hand naar de schuin tegenoverstaande Daniël. De vinger van Habakkuk is gericht op de arbeiders op het land waar hij zijn mandje met voedsel naar toe wil brengen. De kop van Daniël kijkt naar boven, waar in de lantaarn God de Vader is afgebeeld. Bernini heeft ook nog een model in terracotta (58 cm hoog) van de engel en Habakkuk gemaakt (Vaticaan museum).
Vervolg Rome dag 4:
Bernini’s voorstudie van Daniël c. 1655 De torso van Laocoön
Museum der Bildende Künste, Leipzig (NL.7892r)
De houding van het lichaam van Daniël is buitengewoon ingewikkeld. De inspiratiebron voor deze vreemde gedraaide houding heeft Gianlorenzo gevonden in de beroemde klassieke beeldengroep van de Laocoon die jullie nog in het Vaticaan museum zullen zien. Ik zal ter plekke de kopieën van de tekeningen die Bernini van de Laocoon gemaakt heeft laten zien.
Dan zie je hoe ingenieus hij zo’n klassiek beeld gebruikt zonder dat er sprake is van een simpel gestolen motief. In deze kapel kun je prachtig zien hoe Gianlorenzo zich na de David verder ontwikkeld heeft. Hier is niet alleen sprake van een veronderstelde tweede figuur (bij David en de portretbuste van Scipione Borghese), maar zijn er twee beelden die op elkaar reageren. Bovendien kijkt Daniël ook nog naar een mozaïekafbeelding van God. Ik zal ter plekke de kopieën van de tekeningen die Bernini van de Laocoon gemaakt heeft laten zien.