Bernini en het Piazza Navona
Overblijfselen van het stadion van Domitianus
“Het Stadion van Domitianus was een stadion voor atletiekwedstrijden in het oude Rome. Het grondplan ervan is nog duidelijk herkenbaar in de uitgestrekte Piazza Navona, wellicht het meest levendige plein van Rome.”
Bron: Wikipedia
Caspar van Wittel ‘Piazza Navona’ 1699, Thyssen-Bornemisza, Madrid (google art)
Piazza Navona voor de ingrepen in de 17e eeuw
Hendrik Frans van Lint ‘Piazza Navona’ ca. 1730
Piazza Navona Zijkant Fontein van de Moor Panoramisch zicht
G.B. Piranesi “Piazza Navona” 1748-1778 Rijksmuseum, Amsterdam
Caravaggio ‘Urbanus VIII’ prive collectie Florence
Bernini Costanza Bonarelli maitresse van Bernini
De paus zag in hem een nieuwe Michelangelo en wilde hem ook de narthex van de Sint Pieter laten schilderen. Bernini heeft op advies van Urbanus VIII maar liefst honderdvijftig schilderijen gemaakt, waarvan we enkele nog in de Villa Borghese bekeken hebben. Toch vond Gianlorenzo zich niet goed genoeg als schilder. Urbanus VIII was bang dat de ongetrouwde Bernini zou overlijden aan de ziekte nummer één van die tijd: de Franse ziekte. Hij raadde hem daarom aan te trouwen. Bernini antwoordde de paus op zijn verzoek met: ‘mijn beelden zijn mijn kinderen’. Uiteindelijk trouwde hij toch met Caterinia Tezio. Zij krijgen elf kinderen. Voor het huwelijk had hij van zijn minnares, Costanza Bonarelli, de vrouw van een van zijn assistenten, een intieme portretbuste gemaakt.
Hij had haar gezicht wel vaker gebruikt. De wijze waarop Gianlorenzo zijn geliefde portretteert, is uniek voor de 17e eeuw. Bernini heeft de buste uitsluitend voor zichzelf gehakt. Van een heroïsche of belangrijke kop is hier geen sprake. Allerlei details zijn voor die tijd van een ongekend realisme. Zo is haar blouse deels geopend, zij kijkt je aan als een volkse vrouw alsof je haar toevallig tegenkomt. Haar achterover gekamde haren zijn ongewassen. Voordat Bernini naar een groot huis nabij het Piazza Spada verhuisde, bracht hij het beeld van Costanza gauw naar zijn vriend die het voor hem bewaarde. Tegenwoordig is dit portretbeeld in Florence in het Bargello te zien.
Diego Velázquez ‘Innocentius X’ 1650
De nieuwe paus, Innocentius X, gunde vooral Borromini de opdrachten. Dit had ook te maken met de problemen van de toren die Gianlorenzo ontworpen had voor de Sint Pieter zoals reeds eerder beschreven. Borromini had al de opdracht gekregen om de S. Agnese in Agone aan het Piazza Navona direct voor de fontein te voltooien.
Sant’Agnese in Agone Piazza Navona and the Sant’Agnese Wikipedia
Er werd een wedstrijd uitgeschreven voor een ontwerp van een fontein. Bij het ontwerp schreef de paus voor, dat de gebroken obelisk die in het Circus Maximus lag wel als bekroning voor de fontein gebruikt moest worden. Borromini die de wateraanvoer voor de te bouwen fontein al had ontworpen werd als winnaar uitgeroepen (Borromini’s ontwerp). Toch is het ontwerp van Borromini nooit gebouwd. Een vriend van Bernini, Nicolo Ludovisi, die getrouwd was met een nicht van Innocentius X drong er bij Gianlorenzo op aan dat hij zijn ontwerp ook zou indienen.
Model 56 x 98.5 cm ca. 1649-50 Rio de la Plata
Model privécollectie 1647 -1650
Het model dat Bernini voor de fontein maakte, smokkelde zijn vriend stiekem in de kamer van de paus. Als Innocentius X het model ontdekt, is hij enthousiast. Hij hoort dat Bernini de maker van het ontwerp is en geeft hem de opdracht deze fontein te bouwen. De paus verzuchtte dat ‘als je dit ontwerp niet wilt uitvoeren, je er wel voor moet zorgen dat je het niet te zien krijgt.’ Volgens een andere versie is het de schoonzus van de paus, Olymphia Maidalchini, geweest die op aandrang van Bernini een zilveren model in het paleis naar binnen smokkelde. (Domenico Bernini,’The Life of Gianlorenzo Bernini‘, A translation and critical edition, with introduction and commentary, by Franco Mormando, The Pennsylvania State University Press University Park, Pennsylvania, 2011 blz. 162 en 351).
Vierstromenfontein Fontein en Obelisk
Bernini heeft de sokkels van Algardi en Borromini uitgebouwd tot een opmerkelijke rotspartij. Op de hoeken van dit ‘voetstuk’ plaatste hij vier beelden, die elk een rivier voorstellen. De rotsblokken zijn bewust ruw gehakt. Het lijkt wel alsof de rotspartij alleen uit de grond is gegroeid om de obelisk te steunen. Op de centrale as splijt de rotspartij precies onder de hoge obelisk. De riviergod met zijn grote peddel (bevaarbare rivier) stelt de Ganges voor.
Nijl Riviergoden Rio de la Plata
Dit beeld is gebaseerd op een ontwerp van Algardi. Het beeld van de Nijl heeft zijn kop grotendeels verborgen achter een doek. De Egyptenaren kenden de bron waar de Nijl vandaan kwam niet. De Rio della Plata stelt de Nieuwe Wereld voor, zijn rijkdom wordt weergegeven door munten.
Rio de la Plata Sant’Agnese Rio de la Plata Kleimodel
Achter de vier personificaties heeft Bernini allerlei planten, een leeuw, een slang en een gordeldier weergegeven. De opgeheven hand van de Rio della Plata en de doek om het hoofd van de Nijl zou Bernini bedoeld hebben als een protest tegen de gevel van de Santa’Agnese van Borromini. Dit is echter een hardnekkige mythe die naar het rijk der fabelen behoort te worden verwezen. Op het moment dat Bernini zijn ontwerp voltooid had, stond de gevel van Borromini er nog niet.
Sinds de tijd van Sixtus V (1585-1590) werd de obelisk gezien als het symbool van de overwinning van het christendom op de heidense wereld. Dit past natuurlijk perfect bij de vier rivieren, waar de obelisk over triomfeert. De obelisk werd ook vaak geassocieerd met de zonnestralen, maar dan wel als symbool van Christus: de ‘digitus solis’ de vinger van de zon. Boven op de obelisk is een duif met een olijftak (Pamphiliduif) in zijn snavel gezet. Toch is de betekenis van deze fontein niet eenduidig, er zijn veel interpretaties. Er is een interpretatie uit 1650 van Athanasius Kircher, (Wikipedia) een Duitser die aan het pauselijke hof werkte. Volgens deze Kircher is de obelisk een goddelijk licht dat uit de hemel naar beneden komt en op de vier continenten schijnt.
In 1651, het jaar dat de fontein moest worden ingewijd of beter gezegd de doeken en de steigers werden verwijderd was de fontein nog niet geheel voltooid, zo zei Bernini. Op het moment dat Innocentius zich omdraaide, gaf Bernini orders om de steigers met de doeken af te breken en begon de fontein te stromen. Innocentius riep verheugd dat deze gebeurtenis zijn leven met tien jaar zou verlengen. Op januari 1655, vier jaar later stierf Innocentius X. (F. Baldinucci)
Volgens de critici zou de obelisk van Bernini het niet houden op de rotspartij. Gezien de scheuren in de klokkentoren bij de Sint Pieter waardoor Bernini’s toren moest worden afgebroken, was deze gedachte wel begrijpelijk. Bernini dreef de spot met deze kritiek. Hij liet vier dunne draden aan de top van de obelisk vastzetten en verbond deze draden met de daken van de huizen aan dit plein. De critici hadden niet begrepen dat de wankele basis voor de hoge obelisk juist bewust was toegepast.
Smalle basis obelisk Wapenschild
Als de oude Bernini in zijn rijtuig langs het Piazza Navona reed, sloot hij altijd de gordijntjes voor de ramen. Niet omdat hij bang was dat zijn werk zou instorten, maar hij vond het slecht uitgewerkt.