Bernini en de Cornaro kapel
We steken nu de kruising over en zien rechts aan de overkant de Santa Maria della Vittoria liggen. Deze barokkerk uit 1605 is door Maderno gebouwd. De kerk is vooral beroemd om de kapel van de rijke familie Cornaro.
De Santa Maria della Vittoria Piazza di San Bernardo
Lichtschacht aan de buitenzijde van de kerk
De Venetiaanse kardinaal Federico Cornaro gaf Gian Lorenzo Bernini de opdracht om een kapel te ontwerpen. Voordat we de kerk zelf ingaan, lopen we eerst een stukje door om aan de zijkant een bijzonder venster te bekijken. Gian Lorenzo heeft dit venster aangebracht om in de Cornaro-kapel voldoende licht te laten vallen. Bij de laatste restauratie is een lens ontdekt. Deze lens zorgde ervoor dat op 15 oktober, de heiligendag van Theresia, het licht zich optimaal over de beelden kon verspreiden. Hier is Bernini als theaterman aan het werk (meer over de lens klik hier bij Franco Mormando).
De Santa Maria della Vittoria en de andere kant
Guido Ubaldo Abbatini ‘Cornaro kapel’ 1652 en tegenwoordig
We draaien om en gaan de kerk in. Frederico Cornaro is kardinaal in Venetië geweest. De Cornaro’s hadden meerdere kardinalen in de familie. In Venetië had Frederico al contacten gehad met de orde van Theresia. Het klooster naast de Santa Maria della Vittoria behoorde tot de orde van de ongeschoeide karmelieten (Theresia). Het lag dus voor de hand om in de grafkapel het onderwerp: de heilig Theresia van Avila, die in 1622 heilig was verklaard, te nemen. Als eerste zie je Frederico die je aankijkt en je als het ware uitnodigt om deel te nemen aan het tafereel. De plattegrond van de Cornaro-kapel 1647-1650, Santa Maria della Vittoria.
De Engel en Theresia van Ávila Lichtval
“Links van mij verscheen een engel in de gedaante van een mens”
Bernini die diep religieus was, werd geïnspireerd door het baanbrekende werk van Ignatius de Loyola, ‘De Geestelijke Oefeningen’ pdf (Wikipedia), maar voor wat deze kapel betreft vooral door de autobiografie (hoofdstuk XXIX bij voetnoot 231) van de heilige Theresia van Avila. Hierin beschrijft Theresia onder meer een visioen dat zij had en wel als volgt:
“Links van mij verscheen een engel in de gedaante van een mens, iets wat ik niet gewoon ben te zien behalve in bijzondere omstandigheden; hoewel ik vaak visioenen heb van engelen, zie ik ze niet. Maar het was wel de wil van onze Heer dat ik deze engel zou zien zoals ik hem hier zal beschrijven. Hij was niet groot, maar klein van gestalte, en erg mooi; en zijn gelaat was zo vol vurige gloed dat hij mij één van de hoogst geplaatste engelen leek, die één en al uit vuur bestaan.
Zij moeten zoiets zijn als wat we cherubijnen noemen, maar hun namen vertellen ze mij niet. Ik weet heel goed dat er een groot verschil is tussen de ene engel en de andere, en tussen deze en weer een andere, maar ik kon het niet helemaal verklaren. In zijn handen zag ik een grote gouden lans en aan het uiteinde daarvan leek een punt van vuur te zitten. Die stootte mij verschillende malen in het hart zodat hij binnendrong in mijn binnenste. Toen hij hem eruit trok, voelde ik dat hij hem weg nam; ik bleef achter, geheel verteerd van liefde tot God. De pijn was zo hevig dat ik verschillende malen kreunde. De zoetheid, veroorzaakt door deze intense pijn is zo groot, dat je zelfs niet kunt wensen dat het stopt en je ziel is met niets tevreden dan met God. Dit is geen fysieke, maar een geestelijke pijn, hoewel het lichaam er wel deel aan heeft, in grote mate zelfs.” Jan van Laarhoven, ‘De beeldtaal van de christelijke kunst. Geschiedenis van de iconografie’, SUN, Nijmegen 1992 2e editie blz. 263
Als je nauwkeurig kijkt, kun je zien dat Bernini de tekst van de heilige Theresia goed gelezen heeft. Let hierbij onder meer op de mantel van de engel die wel erg sterk aan echte vlammen doet denken. De innerlijke wervelende stroom emoties die Theresia ondergaat, als de engel haar met zijn lans meerdere malen doorboort, geeft Bernini weer in de draperie. Het gewaad dat Theresia omhult, lijkt wel op vuurtongen of een waterval. Het heeft niets te maken met het natuurlijk vallen van plooien integendeel. Bernini hakte diepe onregelmatige plooien.
Model als studie
Bernini Studie ca. 1650 Istituto Nazionale per la Grafica, Rome
Naast de literatuur heeft Gian Lorenzo waarschijnlijk ook gebruik gemaakt van een schilderij van Giovanni Lanfranco, wiens geschilderde extase van Margaretha van Cortona uit 1621 veel gelijkenis vertoont met de marmeren Theresia. Bernini heeft ook nog een model gemaakt als voorstudie dat nu in het Hermitage te zien is.
De wijze waarop Bernini de mystieke ervaring van de heilige beeldhouwde, choqueerde sommige bezoekers en tijdgenoten. Zo schreef de Nederlander B.H. Molkenboer anno 1913 het volgende over de centrale beelden:
“Het stelt voor de extase van Sint Teresia: de Heilige wèg in ontheffing, gewond door den liefdepijl van een jongen, lokkigen engel. We zullen nu niet gaan zeggen, dat de hoog-mystieke en tegelijk zoo gezond-menschelijke schrijfster van het Kasteel der Ziel aan haar zaligheid moest hebben gewanhoopt, ware Bernini’s liefde-zieke theater-non haar als haar beeltenis voorgehouden, maar voelen toch wel iets voor de ergernis der Duitsche Romeinen van Winckelmans tijd, ja voor de gechargeerde bitterheden van een athée als Taine tegen een christelijke kunst, die tot zulke melodramatische buitensporigheden voerde. Technisch valt hier alles te loven, vooral het gezonde engeltje, knaap of meisje van melk en bloed, met zijn streelzachte rondingen van perzik-wang en lieve lippen, zijn smachtende oogen en ’t neusje klein, alles omdarteld door de krullende lokken, ja vooral dàt blijft een wonder van marmerkunst, zij het dan een wonder van de bedenkelijke soort.” Geciteerd uit: Bert Treffers, ‘Een hemel op aarde. Extase in de Romeinse barok’, Sun, Nijmegen 1995 blz. 63-64
“Een tijdgenoot van Bernini had ook al geklaagd over de houding van Theresa: ‘De meest zuiver Maagd wordt niet alleen in de derde hemel [aardse genot] gesleurd, maar ook in de modder zelf, zo wordt een Venus niet alleen ter aarde geworpen, maar ook nog geprostitueerd.” Charles Scribner III, ‘Bernini’, Harry N. Abrams, INC., Publishers, New York 1991 blz. 92 en voetnoot 47 vrij vertaald
P. P. Rubens ‘Theresia en de heilige Geest’ 80 x 54 cm ca. 1614
P.P. Rubens ‘Verschijning heilige geest aan Theresia’ 1612 -1614
Bernini Gezicht van Theresia
Ook deze tijdgenoot van Bernini zal de opmerkelijke gezichtsuitdrukking van de non zijn opgevallen. De Theresia van Bernini is een mooie jonge vrouw. Heel anders dan Rubens die Theresia meerdere keren heeft geschilderd.
Vroeger zouden we het beste in de namiddag naar deze kapel kunnen gaan. Het licht daalt dan via het raam langs de gouden stralen neer op het witte marmer. Al sinds heel wat jaren zorgt de elektrische belichting ervoor dat de toeristen het op elk moment van de dag goed kunnen bekijken.
Atelier van Bernini ‘Portret van Bernini’ terracotta, h. 46 cm, 1680s
Kenmerkend voor Bernini zoals we dat nog vaker op deze dag zullen tegenkomen is dat hij architectuur, schilderkunst en ook de beeldhouwkunst als één kunstwerk ziet. Hij stemt alles op elkaar af. De centrale gebeurtenis –de transverberatio van Theresia (doorboren van het hart)- wordt in een diepe driedimensionale nis geplaatst. Ver boven haar heeft Gian Lorenzo het gewelf met stuc bekleed en beschilderd. De hemel breekt als het ware open en een goddelijk licht daalt neer.
De hemel breekt open Glas in lood raam
Nis met leden van de Cornaro familie
De Cornaro familie
Aan de zijkanten van de kapel zijn in de wanden acht leden van de familie Cornaro gebeeldhouwd. Zij kijken van achter een kerkbank: sommigen druk in gesprek met elkaar, anderen lezend, maar zien zij ook wat er voor hun ogen gebeurt? De leden van de Cornaro familie komen niet uit de tijd dat deze kapel gebouwd werd. Alleen Federico Cornaro, de opdrachtgever van deze kapel leefde nog. Hij is ook de enige die met pupillen in zijn ogen is afgebeeld (tweede figuur van rechts).
Cornaro familie linkernis Inzoomen In situ
Kleimodel Cornaro familie Bernini, 1647 – 1649
Als we even over de lage balustrade, die ons bezoekers van deze kapel scheidt, kijken dan zien we in de vloer doden die uit hun graf opstaan en naar boven kijken. Zij herinneren ons eraan dat we hier te maken hebben met het graf van de familie Cornaro.
Cornaro kapel altaar en het Laatste Avondmaal
Natuurlijk is er ook een laatste avondmaal is weergegeven. Door het offer van Jezus was de mens niet meer voor eeuwig verdoemd. Zo kon de dode weer hopen op een eeuwig leven in het hiernamaals.
Natuurlijk is er ook een laatste avondmaal is weergegeven. Door het offer van Jezus was de mens niet meer voor eeuwig verdoemd. Zo kon de dode weer hopen op een eeuwig leven in het hiernamaals.
Er zijn kosten noch moeite gespaard om deze toch kleine kapel te bouwen. Alleen al de gebruikte marmersoorten zijn voor de kenner om van te smullen. Zo zijn er onder meer breccia africano, platen van pavonazzetto, verde antico, giallo antico, panelen van albast en lijsten van breccia semesanto gebruikt. In dit verband werd wel eens gesproken over een boudoir of in de woorden Molkenboer: ‘een schimmerende barnering van velerlei marmergevlam en kleurgejubel.’
De kapel heeft in totaal 12.000 scudi gekost. Dit is meer dan de beroemde kerk de San Carlo alle Quattro Fontane van Borromini, die we deze ochtend ook zullen bezoeken.
Meer lezen over de Cornaro kapel? Samantha Landre The Bel Composto in Gian Lorenzo Bernini’s Cornaro Chapel (pdf)