Baptisterium en het Piazza Duomo
Baptisterium Kathedraal en Piazza Duomo luchtfoto Baptisterium luchtfoto Lantaarn
Het Baptisterium staat op een steenworp afstand van de Santa Maria del Fiore. Waarschijnlijk heeft hier in de zesde of zevende eeuw al een gebouw gestaan. In de elfde eeuw is het oude gebouw ingrijpend verbouwd en heeft het zijn huidige uiterlijk gekregen.
De groene marmerstrepen die op de hoeklisenen worden afgewisseld door witte zijn door Arnolfo di Cambio aangebracht. Hij wilde hiermee een visuele eenheid tussen de nieuw te bouwen Duomo, die ook bekleed werd met groen en wit marmer, en het Baptisterium scheppen. Waarschijnlijk was Cambio zich er niet van bewust dat hij hiermee het klassieke karakter van het gebouw aantastte. In de twaalfde eeuw is verder nog de ronde apsis veranderd in een vierkante. De nieuwe vorm deed denken aan een pelgrimstas en zo werd de apsis ook genoemd: scarsella (Klik hier voor het verhaal over de drie deuren van het Baptisterium).
Baptisterium en Duomo Andere zijde
In Italië wordt de doopkapel meestal apart van de kerk gebouwd. Alleen een gedoopte mocht immers de kerk betreden. Lang is gedacht dat het Baptisterium eigenlijk een klassieke tempel is geweest, gewijd aan de god Mars.
Pas later zou het gebouw een christelijke functie hebben gekregen. Ook architecten als Alberti en Brunelleschi waren hiervan overtuigd. Zo bleken de pilasters met cannelures met name bij de attiek (bovenste deel) perfect volgens de klassieke regels gemaakt. Wat niet klopte was de omgebogen architraaf en de gedraaide zuiltjes (iets dat Donatello nog overnam bij zijn nis in de Orsanmichele) bij de ramen. De opzet van de San Giovanni is een achthoekige centraalbouw, desondanks is er wel sprake van een zekere aswerking. Als je door de hoofdingang naar binnenkomt (helaas niet meer mogelijk) zie je direct tegenover je de vierkante apsis met het altaar. De achthoekige vorm heeft vermoedelijk nog een diepere christelijke betekenis. Zo zou Christus op de achtste dag (schepping: zeven dagen) terug op aarde zijn gekomen om de mensheid te bevrijden.
Het interieur en exterieur komen niet overeen. Er is weliswaar sprake van een driedeling aan de binnen- en buitenkant, maar de hoogte verschilt aanmerkelijk. De onbekende architecten van deze doopkerk waren duidelijk geïnspireerd door het Pantheon. Er zijn enkele opmerkelijke overeenkomsten zoals de apsis tegenover de ingang (oorspronkelijk ook rond). Verder zijn ook in het Baptisterium, net als in het Pantheon, nissen op de begane grond te vinden, waarbij twee zuilen een architraaf steunen en die aan de zijkanten geflankeerd worden door pilasters. Het gebouw stond net als het Pantheon op een verhoging met meerdere trappen. In verband met overstromingen van de Arno is het plein later verhoogd, waardoor de trappen nu onder de bestrating zijn verdwenen. Het plein is niet zoals bij het Pantheon later weer verlaagd om het gebouw beter te laten uitkomen. Een voorstel van Leonardo da Vinci om het Baptisterium op te takelen is nimmer serieus overwogen.
De achthoekige koepel steunt op een smalle galerij, die in aanzet dubbelwandig is. Waarschijnlijk is hier het idee van de dubbele schaal voor de koepel van de Duomo vandaan gekomen. Het Baptisterium heeft een grote invloed op de architectuur in Florence gehad zoals
- Het werken vanuit één travee en die vervolgens vermenigvuldigen. Werken vanuit het platte vlak. Dit is nog te zien in het binnenhof van het Palazzo Medici-Riccardi van de architect Michelozzo.
- Een heldere indeling van de gevel.
- De groene marmeren lijst onder de vensters van de aedicula. Dit wordt onder de ramen bij de palazzi vertaald in kordonlijsten die tegelijkertijd als vensterbank fungeren.
- De twee pilasters die op elkaar botsen waar twee vlakken van het Baptisterium elkaar raken. Dit is terug te vinden bij de twee pilasters in de Pazzi-kapel van Brunelleschi.
- De gedraaide zuiltjes bij de ramen. Donatello zal zulke zuiltjes nog overnemen bij zijn nis in de Orsanmichele.
Naast de bekende Porta del Paradiso aan de oostzijde van de doopkapel, staan enkele eeuwenoude porfieren zuilen op korte afstand van elkaar. In 1107 schonk de stad Pisa deze zuilen aan Florence als een uiting van dankbaarheid voor de bijstand die Florence had geboden tijdens een zeeslag tegen plunderende moslimpiraten in de Middellandse Zee. De twee zuilen genoten een legendarische faam vanwege hun magische krachten: op hun glanzende oppervlakken werd beweerd dat ze aanstaande daden van verraad tegen de staat konden onthullen, bijna alsof ze deze in de toekomst weerspiegelden. Ondanks dit feit onderwierpen de slimme inwoners van Pisa de kolommen aan een ovenbehandeling voordat ze ze aan de Florentijnen overdroegen, waardoor hun glans effectief werd uitgewist en daarmee ook hun mystieke krachten teniet werden gedaan.
Nadat ze eenmaal onafhankelijkheid stonden, zoals te zien is op een paneel van een cassone in het Museo del Bargello, werden de kolommen in 1429 getroffen door een krachtige storm. Hierop werden ze geringd en verplaatst naar hun huidige positie.
Zenobius zuil Luchtfoto Top Wikipedia
De zuil ten noorden van het Baptisterium, bekend als de Zuil van de Heilige Zenobius, werd opgericht op deze locatie ter nagedachtenis aan een wonder dat zich hier in de vijfde eeuw voltrok. Volgens de overlevering bevond zich op deze plek een levenloze olijfboom, terwijl sommigen beweren dat het een iep of olm was. Zenobius, een Griek, diende als de inaugurale bisschop van Florence sprak de stad moed toen die door barbaren werd belegerd.
Op de leeftijd van tachtig jaar overleed hij rond 390 (sommige bronnen vermelden 417), en als blijk van waardering werd hij begraven in San Lorenzo. Deze kerk was buiten de stadsmuren opgericht in de loop van de vierde eeuw en werd beschouwd als zijn bisschopszetel. Omdat hij de oorspronkelijke bisschop van de stad was en door het volk werd geëerd, werd besloten dat hij binnen de stadsmuren en in de eerste kerk van Florence moest worden bijgezet. Op 26 januari 429 werd zijn stoffelijk overschot op bevel van zijn opvolger Andreas op een ossenkar geplaatst en onder aanzienlijke belangstelling vervoerd vanaf Borgo San Lorenzo en de toenmalige Porta Aquilonare naar de kathedraal, destijds bekend als de San Salvatore. Nabij de kerk tilde een groep dragers de kist op hun schouders en liepen bedachtzaam tussen twee compacte rijen gelovigen. Deze gelovigen stonden in stille eerbied en zagen de processie langzaam voorbijtrekken, op weg naar het heiligdom. Bij het Baptisterium botsten de dragers per ongeluk met de baar tegen een dode boom vanwege de grote menigte. aanwezigen. Opmerkelijk genoeg, ondanks het seizoen, herleefde de boom wonderbaarlijk: hij ontwikkelde bladeren en begon te bloeien. Talloze bewoners uit de regio verzamelden zich in grote aantallen om het wonder met eigen ogen te aanschouwen, en velen onder hen plukten een bloeiende tak van de boom. Boven op de zuil prijkt een kruis van marmer. Direct daaronder slingert een guirlande van ijzer, terwijl een bronzen boom is ingelegd op de schacht van de zuil. Deze zuil [tekst en Wikipedia] werd in 1348 op deze locatie geplaatst, ter vervanging van de oorspronkelijke zuil die tijdens de overstroming van 1333 was weggespoeld. Op 26 januari, ter herdenking van de overbrenging van Sint-Zenobius, een van de beschermheiligen van de stad, worden jaarlijks bloemen neergelegd aan de basis van de zuil. Bron: Luc Verhuyck ‘Firenze Een Anekdotische reisgids’ Athenaeum-Polak&van Gennep Amsterdam 2006 blz. 288 – 289
In het jaar 806 na de incarnatie van onze Heer, op de 26e januari, in de tijd van de keizers Arkadius en Honorius, in hun elfde regeringsjaar, op donderdag, toen het lichaam van de heilige Zenobius, bisschop van Florence, vanuit de basiliek van Sint Laurentius naar de grote kerk van Florence werd overgebracht, stond hier op deze plek een olmboom. Toen het processiebed met het heilige lichaam deze boom raakte, ontsproten er plotseling bladeren en bloemen op wonderbaarlijke wijze. Om de herinnering aan dit wonder levend te houden, hebben de Florentijnen op deze plek, waar de boom werd verwijderd, dit kruis met een opmerkelijk teken opgericht.
D. Ghirlandaio‘Begrafenis van Zenobius’ 15.9 x 41.3 cm, ca. 1479
R. Ghirlandaio ‘Vervoer van Zenobius’ 203 x 175 cm, Accademia, Florence
In de dertiende eeuw hebben Venetiaanse kunstenaars in de koepel een mozaïek aangebracht (Klik hier voor de mozaïeken Wikipedia).
De drie beroemde bronzen deuren worden later nog uitgebreid besproken bij de beeldhouwkunst in Florence. De eerste deur werd door Andrea Pisano gemaakt dezelfde man die na Giotto aan de Campanile werkte.
Op het moment dat besloten werd om de oude Santa Reparata af te breken en een nieuwe grotere kerk te bouwen, moest het plein ook aangepakt worden. Een klein ziekenhuis dat tussen het Baptisterium en de oude kerk stond werd afgebroken en de nieuwe kathedraal werd teruggezet. De casa torre (woontorens) die nog aan de zuidkant stonden en de begraafplaats die hier lag moesten er ook aan geloven. Ook in de Middeleeuwen is er al nagedacht over verhoudingen. Zo werd de Santa Maria del Fiore heel bewust drieënzeventig braccia van het midden van de San Giovanni gezet. Laat dit nu ook precies de hoogte zijn van het Baptisterium. Dit was een uitdrukking van de divina proportione ofwel de heilige maatverhoudingen die God in de natuur had gelegd. Deze verhoudingen waren wel duidelijk anders dan die welke de klassieken toepasten.
Op het moment dat besloten werd om de oude Santa Reparata af te breken en een nieuwe grotere kerk te bouwen, moest het plein ook aangepakt worden. Een klein ziekenhuis dat tussen het Baptisterium en de oude kerk stond werd afgebroken en de nieuwe kathedraal werd teruggezet. De casa torre (woontorens) die nog aan de zuidkant stonden en de begraafplaats die hier lag moesten er ook aan geloven. Ook in de Middeleeuwen is er al nagedacht over verhoudingen. Zo werd de Santa Maria del Fiore heel bewust drieënzeventig braccia van het midden van de San Giovanni gezet. Laat dit nu ook precies de hoogte zijn van het Baptisterium. Dit was een uitdrukking van de divina proportione ofwel de heilige maatverhoudingen die God in de natuur had gelegd. Deze verhoudingen waren wel duidelijk anders dan die welke de klassieken toepasten.
Florence is gesticht door de Romeinen en had in de Oudheid de vorm van een castrum zoals dit nu nog te zien is. Een castrum heeft veel weg van een schaakbord, alleen zijn er twee hoofdstraten, de cardo (oost west) en de decumanus (noord zuid) die elkaar in het midden kruisen en hier ligt precies het Piazza della Repubblica. De nieuwe cardo werd de Via dei Calzaiuoli. Deze straat, tegenwoordig een drukke winkelstraat, verbindt de Duomo met het Palazzo Vecchio. Verder werd het plein achter de kathedraal verbreed. De straten ten zuiden van het plein werden verlaagd zodat de nieuwe Duomo mooi zou uitkomen.
Verder moest de gebouwen de kromming van de apsis van de nieuwe Duomo volgen. Ook kwamen er allerlei voorschriften voor de huizen langs het plein en voor de Via dei Calzaiuoli (Wikipedia It). Zo moesten de ramen op gelijke hoogte komen, werd de steensoort voorgeschreven en werden uitstekende bouwdelen zoals erkers verboden. De omgeving moest ‘zo mooi mogelijk’ worden. Tenslotte kwam er in 1289 een nieuwe riolering en werd het plein bestraat. Als de bouw van de nieuwe kathedraal begint, wordt deze al spoedig stilgelegd. De stad hechtte meer belang aan het wereldlijke bestuur. Er moest eerst een nieuw stadhuis, het Commune del Popolo (huidige Palazzo Vecchio) komen, want het oude stadhuis, Palazzo del Podestà (nu het Bargello) uit 1255 voldeed niet meer.