Andrea del Sarto ‘Het laatste Avondmaal’
Het Laatste Avondmaal in de refter van de San Salvi Inzoomen
Ingang van de refter en het klooster
Terwijl Sarto in het chiostro dello Scalzo werkte, schilderde hij in 1511 ook buiten de muren van de stad en in het klooster San Salvi van de vallambrosianen. Giorgio Vasari, die van 1524 tot 1525 in het atelier van Sarto werkte, schrijft het volgende over de eetzaal van het klooster:
“[…] gaf de generaal van de monniken van Vallombrosa hem opdracht tot het maken van fresco’s in het San Salviklooster, buiten de Porta alla Croce, namelijk in de refter op de gewelfboog, en op de grote wand een Laatste Avondmaal. In dat gewelf schilderde hij in vier tondi vier figuren: de heiligen Benedictus, Johannes Gualbertus, Salvi de bisschop, en Bernardus degli Uberti uit Florence, hun medebroeder en kardinaal; in het midden schilderde hij een tondo met daarin drie dezelfde gezichten die samen een geheel vormen, voorstellende de Drieëenheid: voor een werk in fresco was dit heel goed gedaan, zodat Andrea hiermee de naam won die hij in de schilderkunst werkelijk verdiende” Giorgio Vasari ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 deel II 70
De welgestelde vallambrosianer monnik, Don Ilario Panichi, had in 1511 betaald voor het schilderij: de kroning van Maria van de schilder Raffaellino del Garbo, voor het hoofdaltaar van de San Salvi. Deze rijke monnik kreeg een eigen altaar waar na zijn dood wekelijks de mis zou worden opgevoerd. Daarnaast mocht hij een huis als woning gebruiken. In ruil hiervoor financierde hij een flink deel van de eetzaal van het klooster.456 In 1518 gaf Don Ilario Michele del Tasso de opdracht om een houten lambrisering met een podium en banken langs de wanden van de refter te maken. Del Tasso gebruikte donker hout. In de 19e eeuw zijn de banken en de lambrisering verdwenen. Doordat Sarto zijn Laatste Avondmaal op de donkere lambrisering had afgestemd, komt het fresco tegenwoordig minder tot zijn recht.
Vijftien jaar nadat Sarto de boog bij de wand van de eetzaal heeft geschilderd, begint hij aan het Laatste Avondmaal. Vasari schrijft hier het volgende over:
Andrea del Sarto ‘Zelfportret op een tegel’
“Jarenlang hadden de monniken van het San Salviklooster zich er niet om bekommerd of er nog iets kwam van het Laatste Avondmaal dat zij Andrea hadden opgedragen te schilderen, destijds toen hij bij hen de vier figuren op de boog aanbracht, maar nu hadden ze een abt, een rechtschapen en verstandig man, die besloot dat hij het werk moest voltooien; Andrea, die zich daartoe reeds destijds had verplicht, gaf dadelijk toe; sterker nog, toen hij er eenmaal aan begonnen was, deed hij met plezier het ene gedeelte na het andere, en in een paar maanden tijds bracht hij het tot een zodanig einde dat dit werk –terecht- werd beschouwd als het vlotste dat hij ooit [ruim 45 vierkante meter in 66 dagen] maakte, ja, dat ooit gemaakt zou kunnen worden, en ditzelfde gold voor de levendigheid van koloriet en ontwerp; nog afgezien van de rest had hij immers alle figuren een geweldige gratie, majesteit en grandeur verleend, zozeer dat ik niet weet wat ik zeggen kan om dit Laatste Avondmaal recht te doen, want wie het ook ziet, hij staat versteld.” Giorgio Vasari ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 deel II 88
Andrea del Sarto ‘Laatste Avondmaal’ ca. 1527
Waarschijnlijk is een groot deel van het geld voor het fresco al in 1522 betaald, het jaar dat Don Ilario Panichi stierf. In dat jaar is vermoedelijk een karton gemaakt van het Laatste Avondmaal. Zeker is dat Sarto in 1527 zijn fresco voor de vallambrosianen voltooide.
Domenico Ghirlandaio had 45 jaar eerder in 1480 in de eetzaal van de Ognissanti te Florence ook een Laatste Avondmaal geschilderd. Door gebaren, blikken en houdingen van de apostelen stuurt Ghirlandaio het oog van de kijker al snel naar het midden van de tafel. Hier spelen zich immers de belangrijkste gebeurtenissen af: het bekend maken van het verraad en de instelling van de eucharistie.
Ghirlandaio ‘Laatste Avondmaal’ 1480 Inzoomen
Leonardo is waarschijnlijk door het werk van Ghirlandaio beïnvloed. Sarto schildert alleen het moment dat Jezus bekend maakt dat hij door één van hun verraden zal worden. De reacties zijn heftig. Ook Leonardo verdeelt net als Domenico, de apostelen in groepen. Nieuw bij Leonardo is dat Judas niet zoals gebruikelijk vóór de tafel is afgebeeld, maar tussen de andere apostelen in zit. Hij is de enige die met niemand contact heeft.
Leonardo da Vinci ‘Laatste Avondmaal’ 1498 Santa Maria delle Grazie Milaan
Andrea del Sarto kende het werk van beide kunstenaars net als het Laatste Avondmaal van Rafael (Marcantonio Raimondi naar Rafaël ‘Laatste Avondmaal’ ca. 1517; Rijksmuseum, Amsterdam; Zie: The Royal Collection Trust). Sarto gebruikte evenals bij zijn fresco’s die hij in het Chiostro dello Scalzo schilderde, motieven uit het werk van Dürer. Zo plaatst Sarto Judas zoals Leonardo dat doet achter de tafel, maar in navolging van Dürer nu direct rechts van Jezus.Johannes is wel zoals gebruikelijk in de Italiaanse traditie links van Jezus afgebeeld. Hiermee krijgt het middendeel een sterke dynamiek. Heel anders dan bij Leonardo en Rafael waar Christus in volstrekte rust is nadat hij zijn woorden: ‘Voorwaar, Ik zeg u, dat een van u, die met Mij eet, Mij zal verraden’(Marcus XIV; 18), had uitgesproken.
Sarto ‘Laatste Avondmaal’ detail: Petrus, Christus, Johannes Uitzoomen
Bij deze kunstenaars is er rechts en links van Jezus sprake van een ‘psychologische symmetrie’ in de reacties van de apostelen op het aangekondigde verraad. In Sarto´s Laatste Avondmaal reikt Christus Judas het brood aan terwijl hij de hand van zijn lievelingsapostel Johannes vasthoudt en hem aankijkt.
Deze dubbele houding tussen de verschillende figuren keert bij meerdere apostelen terug.
Twee voorbijgangers op het balkon uitzoomen
Bij het balkon is tussen de twee voorbijgangers een soortgelijke houding te zien. Volgens de brochure van het museo di San Salvi verwijst dit naar Lucas 22, 10-13:
Hij antwoordde: ‘Let op, wanneer jullie de stad in gegaan zijn, zal jullie een man tegemoet komen die een kruik water draagt. Volg hem naar het huis waar hij binnengaat, en zeg tegen de heer van dat huis: “De meester vraagt u: ‘Waar is het gastenvertrek waar ik met mijn leerlingen het pesachmaal kan eten?’” Hij zal jullie een grote bovenzaal wijzen die al is ingericht; maak het daar klaar.’
De groep apostelen is niet zoals gebruikelijk bij de Italiaanse prototypen van Ghirlandaio, Leonardo en Rafael opgedeeld in groepen, maar vormt een eenheid.
Het moment in het verhaal dat Sarto kiest, komt uit het evangelie van Johannes XIII: 21-30.
“Nadat hij dit gezegd had, werd Jezus diepbedroefd, en hij verklaarde: ‘Waarachtig, ik verzeker jullie: een van jullie zal mij verraden.’ De leerlingen keken elkaar aan en vroegen zich af wie hij bedoelde. Een van hen, de leerling van wie Jezus veel hield, lag naast hem aan tafel aan, en Simon Petrus beduidde hem dat hij moest vragen wie Jezus bedoelde. Hij boog zich dicht naar Jezus toe en vroeg: ‘Wie, Heer?’ Degene aan wie ik het stuk brood geef dat ik nu in de schaal doop,’ zei Jezus. Hij doopte een stuk brood in de schaal en gaf het aan Judas, de zoon van Simon Iskariot. Op dat moment nam de duivel bezit van Judas.’ Jezus zei: ‘Doe maar meteen wat je van plan bent.’ Niemand aan tafel begreep waarom hij dit zei; omdat Judas de kas beheerde, dachten sommigen dat Jezus bedoelde dat hij inkopen voor het feest moest doen, of dat hij iets aan de armen moest geven. Judas nam het brood aan en ging meteen weg. Het was nacht.” Nieuwe Bijbel
Volgens de kunsthistoricus Shearman, die een monografie over Andrea del Sarto geschreven heeft, is het verhaal dat de kunstenaar hier weergeeft anders van inhoud dan dat van zijn voorgangers te zien zoals Castagno, Ghirlandaio, Leonardo en Rafael. Hier zijn niet de reacties van de apostelen te zien op het verraad, waarbij zij boos of verbaasd reageren, maar Sarto laat tegenovergestelde emoties zien die elkaar uitsluiten namelijk geloof en twijfel.
Andrea del Sarto ‘Judas Iskariot’
Andrea del Castano ‘Laatste Avondmaal’ Sant’Appolonia 1447
Domenico Ghirlandaio ‘Laatste Avondmaal’ Ognissanti 1480
Leonardo da Vinci ‘Laatste Avondmaal’ Santa Maria delle Grazie 1498
Andrea del Sarto ‘Laatste Avondmaal’ San Salvi 1527
Andrea Castagno’ Judas
Ghirlandaio’ Judas
Leonardo’ Judas
Andrea’ Judas
Waar Andrea del Castagno in zijn Laatste Avondmaal wel heel duidelijk maakt wie de echte schurk is en Leonardo dit wat subtieler doet (de figuur met zwart haar; zie boven), is de Judas die Sarto schildert niet anders dan sommige andere apostelen. Alleen door het brood dat Christus hem aanreikt, wordt duidelijk dat we hier met Judas te maken hebben. Judas is in het evangelie van Johannes een instrument in handen van Christus. Zijn zoon, Jezus, moest de lijdensweg ondergaan en aan het kruis sterven om de mensheid na de zondeval te redden. Sommige apostelen begrijpen de handelingen van Jezus niet. Anderen realiseren zich dat ook zij het brood aangereikt hadden kunnen krijgen, daar het lijden van Jezus en het verraad immers waren voorbestemd. Ook de figuur Christus wijkt af van zijn Italiaanse voorgangers.
Schilders als Rafael en Leonardo idealiseerden Jezus, maar Sarto deed dit niet. Jezus lijkt, net als de zongebruinde Petrus, eerder op een contadino (boerenpummel).
De verhouding van de figuren tot de architectuur is nogal gewaagd en volstrekt ongebruikelijk. Sarto schildert levensgrote apostelen. Bij Leonardo ligt de nadruk op de figuren, zij komen monumentaal over, maar dit gaat ten koste van een geloofwaardige verhouding van de figuren tot de ruimte. Sarto kiest wat dit betreft voor meer realisme dan zijn voorgangers. Sarto wil de indruk wekken dat je als kijker werkelijk aanwezig bent bij wat er zich aan de tafel afspeelt zoals hij dit ook gedaan heeft in de ontmoeting van Elisabeth en Maria in het Chiostro dello Scalzo.
Twee voorbijgangers op het balkon en het Laatste Avondmaal
De twee voorbijgangers op het balkon zijn geen triviaal motief. Het zijn tegenvoeters van de kijkers vóór het fresco. Beiden bevinden zich op gelijke afstand van het Laatste Avondmaal. Zij maken de monniken die in de refter aan tafel zitten te eten, duidelijk dat wij hier getuige zijn van een belangrijke gebeurtenis. Zo wordt de kijker deelgenoot aan wat zich voor zijn ogen afspeelt. De emoties die de apostelen laten zien, zijn niet de uitdrukking of een uitbarsting van gevoelens zoals bij Leonardo. Bij Sarto is er sprake van een nadenkende houding bij de apostelen. Zij vragen zich af wat zich nu precies afspeelt in het midden van de tafel.
Andrea del Sarto ‘Laatste Avondmaal’ ca. 1527
Staande apostel
Andrea del Sarto ‘Voorstudie’
Sarto zet zich niet alleen af van zijn voorgangers door andere verhoudingen, het niet idealiseren van Jezus en een ander moment te kiezen, maar hij maakt ook gebruik van het werk van zijn voorgangers. Zo is de staande apostel rechts die zijn hand op de schouder van de voor hem zittende apostel legt en met zijn andere arm een apostel op de schouders tikt, een motief uit het Laatste Avondmaal van Leonardo.
Study of a Figure Behind the Table Red chalk, 25.6 x 36.3 cm
Florence, Gabinetto Disegni e Stampe, Gallerie degli Uffizi, recto
Sarto heeft ook motieven uit het werk van Rafael overgenomen. Dit is goed te zien aan de twee uiterste figuren aan de tafeluiteinden, het handgebaar van Judas, de wijze waarop de voeten onder de tafel zijn gerangschikt en het motief in de vloer. Een andere visuele bron is de Duitse kunstenaar: Dürer. De staande en vooroverbuigende apostel in het groen geheel links aan het uiteinde van de tafel heeft Sarto overgenomen uit “de grote passie” met hetzelfde onderwerp. Ook Johannes die links van Jezus zit, komt uit dezelfde serie van Dürer.
Andrea del Sarto Apostel op het einde van de tafel rechts
Andrea del Sarto Apostle at the end of the table right
Voorstudie studie’ In zijn geheel
Florence, Gabinetto Disegio e Stampe, Gallerie degli Ufizzi, inv. E, Verso
Andrea del Sarto Apostel achter de tafel
Andrea del Sarto Voorstudie van staande en voorover gebogen Apostel
Het fresco is in goede staat. Na de beruchte overstroming van 1966 is het gerestaureerd. Alleen het hoofd van de vierde apostel rechts is zwaar gerestaureerd. Aan de bovenzijde bij het balkon is het muurvlak overgeschilderd. De kleurverschillen tussen het beide delen zijn goed te zien.
Dat het huidige Laatste Avondmaal nog te zien is, hebben we te danken aan de uitmuntende kwaliteit aldus een tijdgenoot van Andrea del Sarto: Varchi. De historicus, Benedetto Varchi, verhaalt over de opdracht die het stadsbestuur aan de soldaten had gegeven. Zij moesten in 1529 de gebouwen buiten de stadsmuren slopen, want Florence zou worden belegerd. Deze geschiedschrijver merkt het volgende op over de soldaten als zij de refter bereiken en het Laatste Avondmaal zien:
Titiaan ‘Portret van Benedetto Varchi’
“[..] zij stopten direct en werden stil, alsof hun armen en tongen niet langer werkten en door hun opperste verbazing besloten zij te stoppen met het vernietigen [van het klooster] en vanwege deze reden kun je op deze plek – en hoe groter je kennis van de schilderkunst des te groter je ontzag zal zijn- een van de schilderingen in het universum zien.” Geciteerd en vertaald uit: Antonio Natali ‘Andrea del Sarto’, Abbeville Press Publishers, New York/ London/Paris, 1999 164
Ook Vasari vermeldt deze gebeurtenis en wel als volgt:
“Toen zij namelijk –na de kerk en de klokketoren van het San Salviklooster te hebben neergehaald en een begin te hebben gemaakt met de sloop van het klooster zelf – aankwamen bij de refter waarin dit Laatste Avondmaal zich bevindt, zag hun aanvoerder deze zo wonderbaarlijke schildering, waarover hij wellicht had horen spreken: de sloop werd stopgezet en de aanvoerder liet aldaar verder niets verwoesten, maar stelde de zaak uit tot het moment dat het misschien niet anders meer kon.” Giorgio Vasari ‘De Levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten Van Cimabue tot Giorgione’, Contact, Amsterdam, 1990 deel II 88