Andrea da Firenze (di Bonaiutio) en de Spaanse-kapel II
De rechterwand: de ware weg naar de verlossing
Het fresco op dit muurvlak gaat over de instituties, kerk en de kloosterorden, die door God zijn aangewezen als predikers van de verlossing. Daarnaast speelt de keuze die de mens heeft tussen goed en kwaad ook een rol. De mensen kunnen de boodschap van de geestelijken accepteren of verwerpen.
De ware weg naar de verlossing Bovenzijde Uitzoomen
Schema frescocyclus Landschap
Rechts van de Heer is het goede en links het kwaad. De kerk die Andrea da Firenze laat zien is de Duomo van Florence. De schilder was, terwijl hij van 1366 tot 1367 werkte aan zijn fresco’s, lid van een commissie die zich met de bouw van de Duomo bezighield. In slagorde staan de paus, keizer, kardinalen, koning, bisschop, ridders en andere belangrijke autoriteiten opgesteld. Hier omheen staan weer andere vertegenwoordigers van de kerk, religieuze orden, het stedelijk bestuur en de gelovigen. De honden stellen natuurlijk de Dominicanen voor. Het wit en zwart van de honden is terug te zien in de kleuren van de habijten die Dominicanen dragen. Bovendien is de afbeelding ook nog een woordspeling op ‘domini canes’ ofwel de honden van God. De vrome schapen worden bewaakt door de honden. Er is een duidelijke rangorde binnen de groep voor de kerk.
Gil Albornoz Innocentius VI Karel IV Inzoomen
De paus steekt boven iedereen uit en zit hij precies in het midden van de boog. Hij is frontaal afgebeeld en zijn houding heeft niets natuurlijks, hij lijkt eerder op een embleem. De keizer naast hem zit iets lager en niet precies in het midden van de boog. De burgerij zit natuurlijk niet op een troon, maar staat. Het lagere volk is geknield weergegeven. De man die je aankijkt bij de rechter en laatste travee van de kerk is waarschijnlijk de schilder zelf.
In de schilderijen van Andrea worden naast bedelaars en kreupelen ook bekende kunstenaars, dichters, schrijvers, theologen en filosofen afgebeeld, zoals Giotto, Arnolfo di Cambio, Cimabue, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca, Dante Alighieri, Meister Eckhart, Willem van Ockham, kardinaal Albornoz en bisschop Simone Saltarelli (zie Wikipedia).
Geheel rechts van de kerk is een groep met heidenen en ketters. Dit wordt duidelijk bij de man met oosterse kleding die een bladzijde uit het boek van Aquino scheurt. Petrus de Martyr en Thomas van Aquino proberen de ongelovigen te overtuigen van de boodschap van de Heer. Thomas heeft succes: twee joden zijn bekeerd; zij knielen en vouwen hun handen in gebed voor de Heilige Schrift die Thomas voor hen openhoudt. Links is Dominicus, hij jaagt de honden van God op om de wolven te vangen die de schapen willen aanvallen.
Boven de heidenen, geheel rechts, zijn mensen die zingen, dansen en fruit eten. Een vrouw pakt een kind stevig bij de arm en weerhoudt hem, duidelijk tegen zijn zin, van deze aardse geneugten. Zij kiest voor het pad naar de hemelpoort. Bij het midden van de compositie knielt Buonamico di Lapo Guidalotti de opdrachtgever van deze frescocyclus voor de dominicaan, Fra Jacopo Passavanti, die de biecht afneemt.
Naar boven kijken God Lam Gods
Dit is zoals al beschreven Buonamico di Lapo Guidalotti. De man die hem zegent, is zijn vriend Fra Jacopo Passavanti. Het gebaar van Passavanti wordt overgenomen door Dominicus die de gelovigen de goede kant uitwijst. De zielen nemen vlak vóór de poort waar Petrus staat de vorm aan van kinderen. Engelen leggen bloemenkransen op de hoofden van de kinderen.
Aan de binnenzijde van de poort zijn er geen kinderen meer. Hier staan figuren uit het Oude Testament waaronder Mozes, Noach, David en heiligen als Laurentius en natuurlijk Thomas van Aquino met zijn geschriften.
Alleen zij hadden het voorrecht om God in de hemel te mogen zien. Zij allen kijken op naar de Heer boven hen. Christus zit op een troon in een Mandorla met onder hem de symbolen van de vier evangelisten en een lam op het altaar. God houdt in zijn ene hand de sleutels en in de andere een geschrift. De sleutels verwijzen naar Petrus: de eerste paus en stichter van de kerk. Het open boek slaat in deze context niet zozeer op de bijbel, maar op de geschriften van Thomas van Aquino. De kiem van deze voorstelling van Christus ligt in het altaarstuk van Strozzi in de Santa Maria Novella. Hier krijgt Dominicus van zijn geschriften en Petrus de sleutel aangereikt van God.
Orcagna ‘Strozzi altaarstuk’ 1354 – 1357 Strozzi-kapel In situ
Gewelven Schema van de frescocyclus
De boot waarmee de apostelen voeren is in de predella te zien. Dit is wat Andrea da Firenze in het gewelf direct boven de tronende Christus schildert. De boot en Petrus symboliseren de bestemming van de kerk en Petrus als voorganger van hen die de verlossing willen.
Boot van de apostelen Apostelen De visser
In het beroemde mozaïek van Giotto in de Sint-Pieter (reconstructie) stond ook, net als in dit fresco, een visser met hengel (hier een kopie van Francesco Berratta naar de Navicella mozaïek van Giotto). Zijn vangst bestond uit zielen. Simon de Langres die op dat moment de generale overste van de Dominicanen was, werd niet voor niets ‘de visser van de mens’ genoemd.
Linkerwand: Thomas van Aquino en goddelijke openbaring van alle kennis (west)
Triomf van Thomas van Aquino Bovenzijde
Thomas van Aquino schreef de liturgie voor het feest van Sacramentsdag. Een dergelijke dag voor het Corpus Domini ontstond als antwoord op vragen of tijdens de eucharistie de wijn en de hostie ook werkelijk veranderden in het bloed en lichaam van Christus. Ja, aldus een besluit van het vierde Concilie van Lateranen. Als militante verdedigers van de kerkelijke doctrines verkondigden de Dominicanen dit nieuwe christelijke dogma. De Dominicanen zagen zichzelf als pugiles fidei ofwel de verdedigers en verkondigers van het enige ware geloof. Thomas wordt net als Christus op de tegenoverliggende wand vergezeld door de vier evangelisten die naast hem zitten. Verder zijn er ook nog vijf profeten en één koning geschilderd. Thomas is gezien zijn positie in het fresco duidelijk de belangrijkste theoloog. Hij was een felle bestrijder van ketterse ideeën. Onder hem zitten drie ketters ineengedoken op de grond: Arius, Averroës in het midden en Sabellius. De Arabische filosoof, Averroës, uit de twaalfde eeuw heeft veel invloed in de dertiende eeuw gehad. Zijn commentaren op Aristoteles werden zeer gewaardeerd. Het was Thomas van Aquino die de opvattingen van Averroës fel had bestreden. Dit thema, het verslaan van ketters, speelt trouwens ook in de fresco’s bij de ingang een grote rol. Deze schildering gaat over de Dominicaan Peter de Martyr en zijn strijd tegen de ketterij.
Thomas wordt hier ook gevierd als brenger van eenheid in alle kennis en niet alleen van de Christelijke leer. Vandaar dat hij als een heerser op de troon zit. Thomas is groter dan iedereen. De troon onder hem breekt door de lijst met namen. Dit is trouwens het enige illusionisme in deze frescocyclus. Thomas zit tussen figuren uit het Oude en Nieuwe Testament. Boven hem zijn de zeven deugden afgebeeld: liefdadigheid, geloof, hoop, voorzichtigheid, kracht en rechtvaardigheid. Helemaal boven is de bron van dit alles: Christus met uitgespreide armen. Van hem komt natuurlijk als belangrijkste deugd de wijsheid.
In het onderste deel zijn de zeven theologische wetenschappen en de zeven filosofische disciplines afgebeeld. Die worden weergegeven door de zeven traditionele vrije kunsten.
De zittende dames hebben als allegorieën attributen. In het fronton van de troon zijn de giften van de heilige Geest en de zeven planeten. Onder de vrouwen zitten historische figuren die ook de goddelijke kennis symboliseren. Oorspronkelijk waren deze figuren voorzien van een onderschrift. In het aangrenzende gewelfveld is de heilige Geest in een scène van Pinksteren geschilderd. De Geest brengt de gift van de tongen waardoor de apostelen meer talen konden spreken om zo het geloof te verspreiden. Voor de Dominicanen was preken één van hun belangrijkste taken.
De fresco’s bij de ingang van de Spaanse-kapel (zuid)
Scène uit het leven van Sint Petrus Martelaar
Pelgrims die genezen willen worden bij het heiligdom van Sint-Pieter-Martelaar
In situ
De fresco’s in de Spaanse kapel waren bestemd voor de Dominicanen zelf, die hier bijeen kwamen en vergaderden. Het studium generale moet in samenwerking met de schilder, Andrea da Firenze, het programma van de cyclus hebben uitgewerkt. Passavanti die in 1357 stierf, heeft misschien nog ideeën voor een schema aangedragen. Toch is hij zeker niet de Dominicaan die het volledige schema van deze frescocyclus bedacht heeft.
Pinturicchio ‘Pius II verklaart Katharina van Siena heilig’
Zes jaar na de voltooiing van de fresco’s in 1374 moest Katharina van Siena zich in de Spaanse kapel verantwoorden voor haar opvattingen. Zij werd van ketterij verdacht. Katharina verscheen met een raadgever, een kenner van de kerkelijk doctrines. Zou zij tijdens de ondervraging nog naar de drie ketters onder Thomas van Aquino op de linkerwand hebben gekeken? Gelukkig werd zij niet veroordeeld. Wel werd zij verplicht de juiste leer te onderschrijven. In 1461 werd Katharina van Siena door paus Pius II heilig verklaard zoals in een fresco van Pinturicchio in Siena te zien is.
Pinturicchio ‘Pius II verklaart Katharina van Siena heilig’ 1502-1508
IIn het binnenhof, het Chiostro Verde, zijn ondermeer nog fresco’s van Paolo Uccello te zien als je links de Spaanse kapel uitloopt. Daar deze schilder zijn fresco’s na 1425 geschilderd heeft, dus in de Renaissance, worden deze later besproken. (Mocht u het nu toch willen lezen en bekijken klik dan hier).
Vervolg Florence dag 5: Orcagna, Nardo di Cione en de Strozzi di Mantova-kapel (Santa Maria Novelle)