Ghirlandaio en Botticelli: Hiëronymus en Augustinus II (Ognissanti V)
Maar de fresco’s zijn meer dan portretten van twee heilige geleerde kerkvaders in hun studeerkamers. De originele tekst bij Hiëronymus en de klok achter Augustinus zijn de sleutels tot de diepere betekenis. De twee schilderingen van Botticelli en Ghirlandaio zijn alleen te begrijpen als ze met elkaar in verband worden gebracht.
Op de fries bij Hiëronymus: staat: ‘Verlicht ons, U stralend licht, zonder hetwelk de aarde duister zou blijven.’ Deze tekst is gebaseerd op de eerste zin uit een hymne van Johannes Andreae in zijn: ‘Hieronymianus’ (hier te lezen). Dit werk was in die tijd wijd verspreid. In de ‘Hieronymianus’ staan ook de apocriefe brieven van Augustinus
Op de inhoud van deze brieven is een belangrijke legende over de twee kerkvaders gebaseerd. In de brieven wordt geschreven over het eerste visioen van Augustinus dat hij op het laatste uur vóór de ondergang van de volle zon had. Zonder te weten dat Hiëronymus in Bethlehem gestorven was, mediteerde Augustinus in zijn cel in Hippo over de gelukzaligheid van de heiligen die zich na hun dood met Christus verenigen. Augustinus besloot hierover een brief aan Hiëronymus te schrijven met de vraag: hoe hij over deze gelukzaligheid dacht. Juist op dat moment werd zijn cel overspoeld door licht en de stem van Hiëronymus sprak: het is onmogelijk je deze vreugde van de heiligen voor te stellen, of zelf te beleven, dat is je alleen na je dood gegund. Het licht waar in de tekst op de fries over geschreven wordt, zie je terug in het fresco. Het licht in het visioen dat Botticelli schildert, komt van links, maar op de muur valt geen schaduw. Bij Ghirlandaio valt het licht van rechts, maar hier is wel een slagschaduw achter Hiëronymus geschilderd. Augustinus zag niet alleen een stralend licht, maar rook de geur en hoorde de stem van Hiëronymus. Dit verklaart ook het iets opgeheven hoofd, de blik, de gefronste wenkbrauwen, het gebaar van de rechterhand en het licht dat op deze kerkvader en de achterliggende wand valt. De wijzers van het uurwerk die in het volle licht te zien zijn, staan tussen vierentwintig en één uur. Deze klok geeft, niet zoals de onze, uren van de dag aan, maar de uren vóór de zonsondergang. De wijzer op dit uurwerk geeft dus het laatste uur van het ondergaan van de zon aan. Laat dit nu precies het tijdstip zijn waarop Augustinus zijn visioen kreeg.
Voor de gewone gelovige was de diepere betekenis niet te begrijpen, maar voor de monniken die als enige door de deur van het koorhek mochten, was de boodschap wel duidelijk. Zo’n twintig jaar later zou de Venetiaanse schilder, Carpaccio, hetzelfde onderwerp schilderen, maar nu door alleen Augustinus in zijn studeervertrek weer te geven. (Meer hierover lezen? klik dan hier wel naar beneden scrollen).
Carpaccio ‘Augustinus in zijn studeerkamer’ In situ Voorstudie
Botticelli en Ghirlandaio schilderen de studeervertrekken met veel oog en liefde voor het detail. Deze wijze van schilderen is kenmerkend voor de noordelijke kunst. Ghirlandaio is duidelijk beïnvloed door een paneel van Jan van Eyck dat de Medici in bezit hadden. Uit een inventaris 1456-1462 is dit werk als volgt beschreven: “Een klein Vlaams paneel, met de heilige Hiëronymus in zijn studeerkamer, met een kleine kast met vele boeken in perspectief en een leeuw aan zijn voeten, het werk van meester Jan van Brugge.” Cadogan, J.K., ‘Domenico Ghirlandaio Artist and Artisan’, Yale University Press/ New Haven, London 2000 p. 216
Jan van Eyck ‘Hiëronymus in zijn studeerkamer’ ca. 1435
Het schilderij van de heilige Hiëronymus in het Detroit Institute of Art is waarschijnlijk het ‘kleine Vlaamse paneel’ dat in de inventaris beschreven is. De houding van Hiëronymus wordt overgenomen door Ghirlandaio net als sommige details waaronder een zandloper, een boekenplank en karaffen. Ook Ghirlandaio heeft veel aandacht aan details besteed. Bij Van Eyck komt het licht van links en leest de kerkvader. Bij Ghirlandaio komt het licht van rechts en is Hiëronymus in gedachten verzonken terwijl hij aan het schrijven is. De leeuw, het gebruikelijke attribuut voor deze kerkvader, laat Ghirlandaio weg. De wijze waarop Ghirlandaio de boeken weergeeft, heeft te maken met de pendant van Botticelli. Ghirlandaio en Botticelli proberen de noordelijke schilders te overtreffen op hun eigen terrein: de voorliefde voor het weergeven van naturalistische details. Zo schildert Ghirlandaio bij een boek op de schrijftafel met een deels opengeslagen groene kaft een dubbelgevouwen bladzijde. Duidelijk is dat de kerkvader deze bladzijde gelezen heeft en waarschijnlijk heel belangrijk vond. Verder schildert Ghirlandaio twee kokertjes: één met zwarte en de andere met rode inkt.
Zwarte en rode inkt Hiëronymus Uitzoomen
Zwart werd gebruikt voor het schrijven en rood voor het rubriceren. Ghirlandaio’s aemulatio met de noordelingen gaat zover dat hij zelfs tegen het heersende idee van idealisering ingaat. Zo zijn kleine zwarte en rode inktspatjes op het hout rondom de inktkokertjes geschilderd. Bij de kaars zijn druppels van het kaarsenvet weergegeven. In het hout van de schrijftafel is in Romeinse cijfers het jaartal: MCCCCLXXX (1480) te zien.
Verder hangt er naast het gebedssnoer een zandstrooier om de inkt te drogen. De brillenglazen, de liniaal zeggen ook iets over het lezen en schrijven: het zijn de benodigdheden van een geleerde. Op de bovenste plank: een komkommer, een kalebas en twee keramiekpotten, zogenaamde albarelli, waarvan één met een Christusmonogram: IHS. In deze potten werden medicijnen bewaard. Naast de albarelli ligt een ronde houten doos met deksel waar vruchten op liggen dit is een pyxis. Hierin werden de hosties bewaard. Volgens de kunsthistoricus, Rice, symboliseert dit Christus als de enige echte ware medicijn.333 Naast folianten, een waszegel en met vloeistof gevulde Venetiaanse karaffen zijn ook verschillende stoffen geschilderd zoals het groene gordijn, de rode kardinaalshoed met zijn kwastjes en het Oosterse tapijt op de schrijftafel. Hiermee laat de schilder zien dat hij alles kan schilderen. Ook bij Botticelli die zoals Vasari suggereert na het fresco van Ghirlandaio begon, zijn vele details te zien die met veel liefde en nauwgezet geschilderd zijn.
Botticelli schilderde in het opengeslagen boek naast de klok de volgende conversatie tussen twee monniken:
‘Waar is broeder Martin?’
‘Hij is net vertrokken’
‘En waar is hij naar toe gegaan?’
‘Hij heeft de stad verlaten via de Porta al Prato [stadspoort]’
In plaats van de weg van de heilige Augustinus te volgen, kiest deze monnik voor zijn eigen plezier en ontsnapt aan de strenge regels van de orde. Botticelli stond bekend als een grappenmaker, althans zo beschrijft Vasari hem. Twee jaar na het Laatste Avondmaal en de Hiëronymus in de Ognissanti begon Ghirlandaio in 1482 aan een frescocyclus in opdracht van de Sassetti’s. Deze rijke familie had een kapel in de Santa Trinita dicht bij de Ognissanti.
Vervolg Florence dag 6: Ghirlandaio en de Sassetti-kapel I (Santa Trinita)