Angelico, Fra en de San Marco IV
Het binnenhof: de kruisiging, en de fresco’s in de lunetten
San Marco binnenhof Bovenaanzicht
Bijzonder aan het kloosterhof van de San Marco zijn de spaarzame schilderingen wat natuurlijk te maken heeft met de observanten: de hervormers. Als je het binnenhof van de straatzijde betreedt, zie je alleen de kruisiging op de noordelijke wand direct tegenover de ingang. Een tweede bijzonderheid is het gebruik van naturalistische kleuren. Opvallend is ook dat er geen echte verhalen zijn zoals Uccello die in het chiostro verde in de Santa Maria Novella wel had geschilderd.
Peter Martyr beveelt stilte Inzoomen
De schilderingen boven de deuren in de lunetten ontdek je pas als je door de kloostergangen loopt. De vijf fresco’s boven de deuren, krijgen hun betekenis voor de monniken omdat zij op een specifieke plek bij de hoofdassen zijn aangebracht. Eén van de schilderingen is geruïneerd. Het stelde Dominicus voor die zich geselt. Het was het enige fresco dat nog uit de tijd kwam dat de orde van Sint-Silvester (Benedictijnen) het klooster in handen had.
De Kruisiging aan de noordzijde en de vijf lunetten
Fra Angelico ‘Kruisiging’ Inzoomen
De lijst die je ziet is niet origineel, maar is in 1628 aangebracht door ene Cecco Bravo met een plaquette ter nagedachtenis van de familie Fabbroni.
Christus’ lichaam Christus’ gezicht
Aan de geschilderde lijst onder de marmeren omlijsting kun je zien dat het fresco oorspronkelijk veel breder is geweest. De huidige T-vorm is waarschijnlijk ook niet origineel. De Christus van Angelico is jong en mooi zijn lichaam domineert het hele beeld. Hij is niet dood zoals aan zijn gezicht te zien is. De menselijkheid van Christus wordt benadrukt doordat Angelico het lichaam erg gedetailleerd uitwerkt. Jezus is hier dus de God in menselijke gedaante. De twee levensgrote figuren, Christus en Dominicus, zijn in een bijna abstract landschap geplaatst dat aan een woestijn doet denken.
Angelico heeft een aantal beroemde kruisigingen van tijdgenoten grondig bestudeerd zoals de Triniteit van Masaccio en het kruisbeeld van Brunelleschi in dezelfde kerk: de Santa Maria Novella. Bovendien heeft hij in de S. Croce ook nog de kruisiging van Donatello goed bekeken.
De stand van de benen van de Christus van Angelico lijkt veel op de Christus die Masaccio schilderde in zijn heilige drie-eenheid. Er is echter een opmerkelijk verschil in de wijze waarop de benen zijn geschilderd. Masaccio heeft het linkerbeen van Christus niet als een been opgevat waar het lichaamsgewicht op drukt. Dit nu doet Angelico wel. De spier direct naast scheenbeen onder de knie is aangespannen en duidelijk te zien. Wat betreft het hoofd en de dynamiek van het bovenlichaam is Angelico schatplichtig aan de Christus van Brunelleschi.
Dominicus Dominicus’ hand Dominicus’ gezicht
Dominicus is ook erg overtuigend geschilderd. Zou hij één van zijn broeders als model gebruikt hebben? De reactie van de gewaden op het lichaam is te precies. Het is niet het resultaat van een conventie of schema die schilders gewoonlijk gebruikten. De rechterhand van Dominicus is zeer naturalistisch. Dit is in het werk in tempera bij de altaarstukken van Angelico niet terug te vinden. De rechterhand is gedetailleerd uitgewerkt: aderen, botten en pezen zijn nauwkeurig weergegeven. Aan de huid is te zien dat Dominicus van middelbare leeftijd is. Het gezicht van Dominicus is de sleutel om het werk te begrijpen. Baardloos en met rood haar. In de cellen wordt Dominicus dan met een baard en dan weer zonder geschilderd waarbij hij ook nog verschillende gezichtstrekken heeft. In de kruisiging echter is het gezicht geschilderd naar een beschrijving van Theodoric van Appoldia.
Angelico besteedt er veel aandacht aan om de Dominicus echt af te beelden. Een lichte baardgroei, samengeknepen wenkbrauwen en het gezicht verwrongen van verdriet. Het levensgrote hoofd is licht gedraaid waardoor de kijker de vochtige en enigszins rood doorlopen ogen kan zien. De schilder laat Dominicus zien zoals hij echt was. Geen ideaaltype of exempel zoals Angelico Dominicus vaak op zijn altaarstukken schilderde. Dominicus is hier een man van vlees en bloed vol van smart.
Een leek of niet-Dominicaan zou het gewoon voor een portret van Dominicus aanzien en niet meer dan dat. De monniken in het klooster van de San Marco liepen op zijn minst acht keer per dag naar het koor en zagen dan de kruisiging met knielende Dominicus. Alleen als je dichtbij komt, kun je het verdriet in zijn ogen zien. Als je dan de blikrichting van Dominicus volgt en naar het gezicht van de gekruisigde kijkt, zie je dat zijn lippen iets geopend zijn alsof er nog woorden uit de mond van Christus komen. Dit fresco is even groot als de Triniteit van Masaccio. Zijn fresco is van afstand beter leesbaar. Angelico kiest niet voor de leesbaarheid op afstand zoals gebruikelijk bij grote fresco’s.
Fra Angelico assistent ‘Dominicus en het Kruis’
Dormitorium, Klooster van San Marco
Fra Angelico had het thema van de kruisiging geleend van de franciscanen, maar Angelico overtreft de visualisering van de franciscanen. Franciscus hoorde de gekruisigde tot hem spreken als hij de stigmata ontvangt zoals Giotto dit al had geschilderd aan de voorzijde van de Bardi-kapel in de Santa Croce. In geen enkel verhaal over Franciscus wordt hij beschreven als een heilige die het kruis omarmt. De biografen van Dominicus beschrijven hem niet als een soort Franciscus, integendeel. De kruisiging in het binnenhof van de San Marco is geen verhaal of gebeurtenis uit het leven van Dominicus. In geen enkel verhaal wordt een verband gelegd tussen Dominicus en het omarmen van het kruis. Waar komt dit dan vandaan?
Angelico ‘Annunciatie’ (Initaal ‘R’)
Museo San Marco, Florence
De ruimte in de kruisiging is zuiver fictief. Het zijn alleen de figuren die echt zijn. Die zijn zeer zorgvuldig, gedetailleerd en naturalistisch geschilderd. Deze vreemde combinatie fictieve, onechte ruimte en twee personen van vlees en bloed zie je terug in de manuscripten. In de miniaturen zie je ook figuren die gedetailleerd geschilderd zijn in een nauwelijks uitgewerkte en neutrale ruimte (‘Saint Dominic Flagellating Himself‘ BAV, MS Rossianus 3). Dit kende Angelico maar al te goed. Hij is immers opgeleid als miniaturist.
Dominicus volgde de Heer door Christus als voorbeeld te nemen. Zo kunnen de dominicanen een voorbeeld nemen aan hun stichter. Door de ascese van Dominicus te volgen, volg je daarmee ook de Heer in zijn voetsporen. Angelico gaf Dominicus zo weer dat je zijn innerlijke leven kunt zien. Hierdoor kan de aanschouwer zich met de heilige en zijn zielenroerselen identificeren. Zo plaatst de kunstenaar het onderwerp ook in het heden.
Fra Angelico ‘Portret van Dominicus’
Het portret van Dominicus dat Angelico schilderde, heeft een diepe psychologische inhoud en dat is ook hét thema van dit werk. Dominicanen liepen zoals al eerder vermeld acht keer per dag op weg naar het koor voor de koorgebeden langs dit fresco. De boodschap werd er goed ingepeperd en paste perfect bij de nadruk die de observanten legden op boetedoening. De kruisiging van Angelico gaf de monnik stof tot nadenken. Zou de monnik als hij zijn ogen over het lichaam van Christus liet gaan ook mediteren over de incarnatie en het feit dat Christus drie dagen later weer als God zou opstaan? (voor informatie van de incarnatie kijk hier bij Wikipedia) Heeft Angelico daarom zoveel aandacht besteed aan het lichaam van de gekruisigde?
De fresco’s boven de deuren
De fresco’s in de lunetten van het binnenhof vallen de huidige bezoeker nauwelijks op. Voor de monniken lag dit anders. Als zij naar de gastenverblijven, het koor, de kapittelzaal of de eetzaal liepen, werden de broeders er aan herinnerd hoe zij zich hoorden te gedragen. Op weg naar de koorgebeden werden de dominicanen door hun ordegenoot, Petrus Martyr, tot stilte gemaand bij het betreden van het heilige der heiligen: het koor (zie plattegrond: A2 en A1).
De lijst om Petrus Martyr is geen architectuur. Het is een geschilderde lijst die bestaat uit een rood groene band met rinceaux (bladfriezen). Angelico schilderde deze lijst in verkorting waardoor de lijst bedrieglijk echt lijkt. De wereld binnen de lijst echter was geen voorzetting van de ruimte erbuiten. De oorspronkelijk blauwe achtergrond (tegenwoordig bruin) doorbrak niet het muurvlak zoals bij geschilderde luchten het geval zou zijn. De halo van Petrus Martyr overlapt de geschilderde lijst. Angelico was altijd al geïnteresseerd in lijsten, de werking ervan en het spel tussen de schilderkunstige en de echte ruimte. In de Aankondiging doet hij dit wel op een zeer geraffineerde wijze, maar dit zullen we bekijken als we naar de cellen van de broeders gaan.
Precies tegenover Petrus Martyr aan de noordoostzijde bij de ingang naar de schildert Angelico Christus als man van smarten. Dit was ter overdenking aan het offer dat Christus bracht en waar hij tijdens het Laatste Avondmaal zo nadrukkelijk over sprak. Niet voor niets zie je in refters vaak afbeeldingen van een Laatste Avondmaal met een kruisiging er boven zoals in het nabij gelegen Sant’Apollonia. In de refter van de San Marco is alleen een Laatste Avondmaal te vinden uit het atelier van Ghirlandaio.
Dominicanen ontvangen Christus In situ
Boven de deur naar de gastenverblijven heeft Angelico een passage uit de regels van Benedictus aangehaald. Hij schildert de eerste regel uit hoofdstuk drieënvijftig dat de titel draagt: ‘Hoe men gasten moet ontvangen.’ Alle gasten die aankomen, moeten worden ontvangen als Christus zelf, want Hij zal eens zeggen: ‘Ik kwam als gast en gij hebt Mij opgenomen.’ Het spreekt voor zich dat hier het de dominicanen zijn die hun gast, Christus, ontvangen.
De ingang naar de gastenvertrekken is tegenwoordig een museum met werken van Fra Angelico. In 2019 is het museum ingrijpen gerenoveerd.
Aan de andere zijde waar je als huidige bezoeker binnenkomt, zie je Thomas van Aquino, de grote theoloog van de dominicanen, met een geopend boek. Waarschijnlijk was hier oorspronkelijk de bibliotheek. De observanten van de San Marco hadden slechts een kleine boekencollectie. Een bescheiden bibliotheek was dan ook voldoende. Pas als Cosimo de uitgebreide collectie van boeken en manuscripten van Niccollò Niccoli in handen krijgt, worden de bouwplannen aangepast. Met de nieuwe grote verzameling moest er echter wel een grotere bibliotheek komen. De bouw van het complex onder de architect Michelozzo was al aardig gevorderd. Er moest geïmproviseerd worden. De bibliotheek kwam op de eerste verdieping en werd aan de noordzijde haaks op de cellen van de lekenbroeders gezet. Klik hier voor een korte beschrijving van de bibliotheek.
Dominicus met de gesel en het Boek
Het geruïneerde fresco van Dominicus met de gesel was er al voordat de dominicanen de San Marco in handen kregen. De andere fresco’s werden in het muurvlak aangebracht, maar deze oude niet. Sterker nog oorspronkelijk was hier geen deur. Angelico liet de afbeelding boven de deur hangen. De ijzers waarmee het werd bevestigd, zijn nu nog te zien. Het hing als een uithangbord van een winkel links van de ingang. Angelico gebruikte deze afbeelding omdat de scène over boetedoening gaat. Dit past goed bij de kapittelzaal waar de monniken zich met de gesel kastijden om vergeving voor hun zonden af te smeken.
Literatuur:
Bartz, G., Fra Angelico, Könemann, Köln 1998
Hood, W., Fra Angelico at San Marco, Yale Uninversity Press, New Haven and London 1993
Morachiello, P., ‘Fra Angelico The San Marco Frecoes’, Thames and Hudson, New York 1996
Pope-Hennessy, J., Angelico, Scala Firenze, 1981 (tekst uit 1974)
De teksten over Fra Angelico en de San Marco zijn hoofdzakelijk gebaseerd op de monografie die William Hood over deze schilder en het klooster schreef.