Andrea Pisano en Lorenzo Ghiberti: De deuren van het Baptisterium IV
Het derde paar deuren: de ‘Paradijspoort’ (oostzijde)
Baptisterium Kathedraal en Piazza Duomo luchtfoto Baptisterium Lantaarn
Ghiberti ‘Poorten van het Paradijs’ Inzoom replica
Op 2 januari 1425 krijgt Ghiberti de opdracht voor het derde paar deuren van het Baptisterium. De kunstenaar schrijft in zijn, ‘I Commentarii’:
Mij werd de vrijheid gegeven om de deur op die manier uit te voeren die in mijn oordeel tot het meest perfecte resultaat zou leiden en de mooiste en rijkste deur zou opleveren.’ Verder legt Lorenzo uit dat: ‘De verhalen, met veel figuren erin, kwamen uit het Oude Testament. Met elk onderdeel erin bekeken, probeerde ik de natuur zo getrouw mogelijk na te bootsen, en met alle gezichtspunten die ik kon maken [om te krijgen] excellente composities rijk aan vele figuren. In sommige scènes plaatste ik honderden figuren [replica], in andere minder, en in sommige meer. Ik voerde het werk met de grootste overgave en liefde uit. Er waren tien verhalen alle [verzonken] in lijsten, want het oog meet en interpreteert de scènes van een afstand op een wijze alsof ze echt rond lijken te zijn. De scènes zijn in het laagste reliëf [replica] en de figuren zijn in het platte vlakliggend te zien, zij die dichtbij zijn lijken groot, zij die veraf zijn lijken klein, net als in de werkelijkheid. Ik heb het hele werk volgens deze uitgangspunten uitgevoerd.’ Vertaald uit: Holt, E.G., A Documentary History of Art, Princeton University Press, Princeton New Jersey 1947 (reprint: 1981) volume I p. 161
Ghiberti ‘Isaakc Esau en Jacob’ replica
Ghiberti gaat in zijn beschrijving uit van een aantal opmerkelijke criteria, waaruit blijkt dat hij de oude stijl van zijn eerste deur, de Gotiek, achter zich heeft gelaten. ‘De natuur zo getrouw mogelijk na te bootsen’, ‘excellente composities rijk aan vele figuren en tenslotte het gebruik van perspectief ‘net als in de werkelijkheid’ zijn kenmerken van de nieuwe stijl: de Renaissance. Het ‘imitatore della natura’ is ‘imitatione del vero’ (imiteren van het ware) wordt voor elke kunstenaar in de Renaissance het opperste gebod en is tegelijkertijd ook de maatstaf om kunst te beoordelen. Hierbij hoort wel een kanttekening: moeder natuur moest wel in haar meest perfecte vorm worden weergegeven. We zullen later zien dat Ghiberti bij zijn eerste levensgrote bronzen beeld, Johannes de Doper, voor de Or San Michele nog werkte volgens de internationale stijl net als bij zijn eerste deur. Zijn tweede beeld, Mattheüs, ook voor de Orsanmichele is in alle opzichten een werk uit de Renaissance. Ghiberti Paradijspoort (oostzijde).
Dit keer niet de gebruikelijke achtentwintig panelen met de gotische vierpas, maar slechts tien en nu in een rechthoekige omlijsting. Ene Leonardo Bruni had in een brief van juni 1424 nog aanbevolen om net als de andere deuren achtentwintig reliëfs te maken, maar Ghiberti koos voor tien rechthoekige panelen. Door het beperkte aantal van tien moesten wel meerdere scènes in één paneel worden afgebeeld. Aan de achterzijde van de deurvleugels is nog te zien dat er oorspronkelijk uitgegaan werd van achtentwintig panelen en dat er pas later een andere beslissing is genomen.
Het verhaal van de deuren is traditioneel geordend. Het begint boven links en loopt over beide deurvleugels door om uiteindelijk rechts onder te eindigen. De eerste reliëfs gaan over Genesis en de volgende twee over Exodus. De laatste twee gaan over het leven van David en Salomon. Klik hier voor een overzicht van de reliëfs en hier bij Wikipedia voor vele afbeeldingen. Het algemene thema van de Paradijspoort zoals Michelangelo deze deuren betitelde, gaat over de belofte van de verlossing en de prefiguratie van de kruisiging van Christus. De verlossing wordt ondermeer aangekondigd in de reliëfs met de Ark van Noach of de Zegening van Jakob. Aan de bovenzijde zijn twee liggende figuren, Adam en Eva, te zien. Aan de onderzijde Noach en zijn vrouw Puarphera. Op de lijsten naast de panelen zijn twintig beeldjes van profeten en profetessen in nissen te zien. Bovendien zijn nog vierentwintig koppen te zien waaronder die van Lorenzo zelf en zijn zoon Vittore.
Lorenzo Ghiberti ‘Scenes uit Genesis’
De schepping is waarschijnlijk het eerst gemaakt. Drie scènes uit Genesis worden op de voorgrond afgebeeld en wel de schepping van Adam, die van Eva en de Verdrijving uit het Paradijs. Op de achtergrond, in laagreliëf, worden de verleiding en de val van Adam en Eva getoond. In het midden op de achtergrond komt God met zijn schare engelen aangevlogen. De verschillende episodes van het verhaal worden tot een eenheid gesmeed door te werken met hoog- en laagreliëf.De figuren op de voorgrond zijn in hoogreliëf uitgevoerd, bijna driedimensionaal. De scènes op de achtergrond lijken wel een tekening in brons ofwel gedrukt reliëf het zogenaamde rilievo schiacciato zoals we dit bij Donatello (‘Feest van Herodes’ 1427) nog zullen zien. Atmosferische effecten werden bereikt door het vergulden niet overal in dezelfde mate toe te passen.
Verdrijving uit het paradijs Adam en Eva
“In totaal zijn er tien verhalen. Het eerste verhaal: de schepping van man en vrouw, en hoe ze de Schepper van alle dingen ongehoorzaam zijn. In hetzelfde verhaal kun je ook zien hoe ze uit het paradijs worden verdreven vanwege hun misstappen. Daarom zijn er in dit gebied vier verhalen of handelingen” Geciteerd en vertaald uit: Lorenzo Ghiberti in zijn ‘I Commentarii’ blz. 80; pdf: 98 (Gutenberg; taal: Duits)
Ghiberti ‘Isaak Esau en Jacob’ replica Zegening
Het reliëf van het verhaal van Esau en Jacob is duidelijk later gemaakt. Ook in dit werk houdt Ghiberti zich aan wat hij in zijn, ‘I Commentarii,’ schrijft en hierboven al is vermeld: ‘zij die dichtbij zijn lijken groot, zij die veraf zijn lijken klein, net als in de werkelijkheid’. Dit effect bereikt hij niet alleen door grote en kleine figuren op de achtergrond (in de verte) te gebruiken, maar ook door hoog -en laagreliëf. Zo staat het groepje vrouwen links onder in het beeldvlak grotendeels los van de achtergrond, het is bijna driedimensionaal: hoogreliëf dus. Rebecca die links op de achtergrond in haar kraambed ligt is daarentegen in laagreliëf gegoten. De vrouw van Jacob komt trouwens nog drie keer in hetzelfde paneel voor: biddend op het dak, rechts als zij haar zoon op jacht stuurt en geheel rechts aan de onderzijde van het beeldvlak terwijl zij toekijkt hoe haar zoon, Jacob, de zegen van Isaak krijgt.
Sheba en Solomon Saba bezoekt Solomon in de tempel
“In het tiende [paneel], als de koningin van Sheba, vergezeld door een grote stoet, bij Salomo op bezoek komt; ze is prachtig gekleed en er staat een menigte mensen omheen.” Geciteerd en vertaald uit: Lorenzo Ghiberti in zijn ‘I Commentarii’ blz. 83; pdf: 103 (Gutenberg; taal: Duits)
De figuren worden heel overtuigend in een architectonische setting geplaatst die klassiek of beter gezegd ‘modern’ aandoet. Dit deed Ghiberti weliswaar ook al in zijn eerste paar deuren zoals we eerder gezien hebben, maar hier is het veel realistischer dan bijvoorbeeld in zijn ‘Aanbidding van de Koningen‘.
Portret van Vittore Ghiberti replica
Portretten van Vittore en Lorenzo Ghiberti replica
De tien panelen zijn tussen 1435 en 1445 gemaakt. Het werk was zoveel omvattend dat er nogal wat assistenten hebben meegewerkt waaronder Michelozzo, Gozzoli, Luca della Robbia, Donatello en twee zoons van Ghiberti: Tommaso en Vittore. De zoon, Vittore, speelde waarschijnlijk een steeds belangrijker rol. Hij is niet voor niets naast zijn vader op de deuren afgebeeld.
De laatste werkzaamheden aan de omlijsting vonden tussen 1449 en 1452 plaats. Lorenzo Ghiberti was toen al zeventig jaar. Vittore die het verdrag over deze werkzaamheden mee ondertekend had, heeft waarschijnlijk een grote rol gespeeld in de laatste fase van het werk.
De lijsten rond de drie deuren zijn door Ghiberti en zijn zoon Vittore gemaakt. In het lijstwerk zijn allerlei florale motieven verwerkt in de vorm van trofeeën zoals bloemen, fruit, papavers met daartussen kleine dieren als vogels en eekhoorns. Dit zou, aldus de auteur Krautheimer, de rijke gave van de Heer aan de mensheid symboliseren, ‘die voortdurend belaagd en opgegeten worden door het Kwaad, in casu de kleine dieren die schuilen in de trofeeën van bloemen en fruit.’
Afbeeldingen van de Poorten van het Paradijs Wikipedia: replica en origineel